Online leerplatform Rouwatelier

Module 9 Verlies van ongeboren leven

Sonia is een mooie dertiger. Ze heeft een aardige man waarmee ze twee zoontjes kreeg waarvan eentje drie en de andere nog geen jaar oud. Sonia komt uit een gezin van gescheiden ouders. Ze ontwikkelde een zeer intense band met haar moeder die zelf eerst van haar vader en vervolgens van haar man meer klappen dan liefde kreeg waardoor Sonia  van haar moeder begrijpelijkerwijs leerde om mannen te wantrouwen. Kort voor de zwangerschap van haar jongste zoontje kreeg Sonia een hevige bloeding. Ze is ervan overtuigd dat het eigenlijk een misval was en dat ze zou zwanger geweest zijn van een meisje. Ze heeft geprobeerd met haar verdriet bij haar man aan te kloppen, maar die zag het niet of rationaliseerde het weg. Sonia heeft daar niet op aangedrongen omdat ze onbewust hem toch niet vertrouwde voor het tonen van haar emotionele kwetsbaarheid. Ze ging met haar  verdriet bij haar moeder. Vanwege het eigen rouwstuk dat nog veel te groot was, kon de moeder Sonia ook niet echt troosten maar zocht die vooral naar een schuldige die gemakkelijk gevonden werd in de (onschuldige) persoon van Sonia’s man. De rouw van Sonia betreft niet alleen het verlies van ongeboren leven, maar vooral de niet vervulling van de grote dochterwens die ze koesterde en ook de niet-ontvankelijkheid van haar verdriet bij haar echtgenoot. Wanneer ze kort daarna terug zwanger wordt en niet van een dochter maar van een zoontje zal bevallen, die dan ook nog eens een couveuse kindje is waarbij later een ontwikkelingsachterstand wordt vastgesteld, slaan bij Sonia alle stoppen door. Het kind is nog geen jaar oud wanneer Sonia de echtscheiding inzet. Sonia’s (niet genomen) rouw om haar overleden dochtertje heeft nog een ander zij-effect. Na de scheiding merkt haar ex-echtgenoot Joost steeds vaker dat zijn jongste zoontje bij hem wordt afgezet met gelakte nageltjes. De kledingskeuze van Sonia voor haar jongste spruit is ronduit extreem meisjesachtig en en de oudste klikt aan papa dat mama soms vlechtjes bij zijn broertje maakt. Wanneer de peuter van  -ondertussen twee jaar oud- bij zijn papa is, vindt hij het erg leuk om daar met autootjes en ander jongens-speelgoed te stoeien, want bij de mama heeft hij alleen maar poppen en typische meisjesspullen. Onbewust socialiseert Sonia haar zoontje als meisje omdat ze haar overleden dochtertje zo mist. De mama is niet over het verlies van haar dochter heen en behept het zoontje met een onmogelijke opdracht: zijn overleden zusje vervangen. In systemisch werk noemt men dat een delegaat. Welk side-effect dit zou kunnen hebben op eventuele latere genderdysforie bij de zoon, vertellen we graag in module tien: mannen en rouw.

Bovenstaand authentiek verhaal (de namen zijn veranderd) is slechts één van de talloze drama’s die zich voortdurend overal om ons heen voltrekken zonder dat we er zelfs nog maar van op de hoogte zijn. Sonia’s man Joost is een hardwerkende liefhebbende echtgenoot die niet weet wat hem overkomt wanneer Sonia de echtscheiding inzet. Nochtans is het feit dat hij haar rouw en verdriet onderschatte op het moment dat ze bij hem met haar verdriet aanklopte één van de aanleidingen geweest waarom het misliep. Natuurlijk is dat niet de hoofdoorzaak. Maar toch, een betere communicatie tussen beiden had deze wending misschien kunnen voorkomen. Als ze meer hun gevoelens en wensen hadden gedeeld met elkaar, als Sonia openlijker en duidelijker had geweest omtrent haar grote dochterwens, als Joost ontvankelijker was geweest voor haar verdriet, in plaats van haar goedbedoelend te troosten met “Dan maken we toch gewoon een nieuw kindje”. Als ze beiden het belang van dit voorval hadden begrepen en het bestaan van de voorhanden hulpinstanties hadden gekend, dan had het misschien anders gelopen. En vooral: indien Sonia’s moeder geen klappen zou gekregen hebben van haar man en haar vader.

Het verlies van ongeboren of pasgeboren leven, door het voortijdig verliezen van de zwangerschap of door overlijden bij de geboorte of kort na de geboorte, genaamd perinataal verlies,  is één van de meest ingrijpende en emotionele vormen van verlies die er zijn. Dat komt doordat momenten van welkom heten en afscheid nemen, samen vallen. Tegelijk is het ook één van de meest miskende vormen van rouw. Dat kent meerdere oorzaken. Eén oorzaak is gewoon logistiek en heeft te maken met de beperkte zichtbaarheid. Vaak is de zwangerschap nog niet eens geweten door de omgeving, en als deze dan beëindigt, is er ook niemand die daarvan op de hoogte is. Dat kan ook de eigen partner betreffen, en in sommige gevallen bij zeer vroeg zwangerschapsverlies, beseft zelfs ook de moeder zélf pas dan dat ze zwanger moet zijn geweest. Prevalentiecijfers van zwangerschapsverlies(*) variëren nogal naargelang de bronnen die men raadpleegt, maar er wordt toch vaak gesproken van 1 op de 10 zwangerschappen die voortijdig eindigen.

(*) Er is een tendens om minder vaak nog het woord ‘misval’ of ‘miskraam’ te gebruiken, omdat het een negatieve bijklank heeft alsof er een soort oordeel aan vast kleeft. Men spreekt daarom tegenwoordig over zwangerschapsverlies,  ‘zwangerschapsbeëindiging’ of –‘onderbreking’. Waarbij een belangrijk onderscheid nog is of deze afbreking al dan niet intentioneel gebeurde. Het woord ‘zwangerschapsverlies’ werd in 2015 gelanceerd door Shanti Van Genechten  van zorgnetwerk Sterrenkinderen.

 Heel vaak houden vrouwen het onheuglijke nieuws voor zich, maar ook al te vaak proberen ze dat wél te delen maar stuiten ze daarbij op een muur van onbegrip uit de omgeving. De grootste gemene deler van de reacties is dat het verlies simpel wordt weggewuifd en niet eens als een echt verlies erkend wordt. Dat heeft ermee te maken dat voor vele mensen een zwangerschap niet wordt gezien als een kind of als volwaardig leven. Het is slechts een mislukte poging om een zwangerschap te voldragen. Maar ook wanneer het verlies wél erkend wordt, blijft er toch vaak een grove onderschatting van de impact dewelke dit verlies op een moeder kan maken en de rouw die ermee gepaard gaat. Het gaat hier immers niet alleen om het verlies van leven dat in je lichaam gegroeid heeft en waarmee je in symbiotische relatie bent geweest. Het gaat ook om de gehele cyclus van hoop en dromen, plannen en verwachtingen die daarmee gepaard gaan en die bij een zwangerschapsverlies mee aan diggelen gaan. Het is daarom van groot belang om milde aandacht en tijd te verlenen aan de rouwende moeder (en vader) en om het verlies ernstig te nemen. Ook dit is rouw die gezien wil worden. Het helpt de rouwende moeder niet om voor een hoop afleiding te zorgen en de focus te leggen op zo snel mogelijk opnieuw zwanger worden. In module twee zagen we al dat sommige goed bedoelde troostwoorden soms als een mokerslag kunnen aankomen. Dingen zoals “Gelukkig heb je al een kindje” of “Je kan toch gewoon opnieuw proberen, het zal wel eens lukken”, of “Ja, dat is nu eenmaal de natuur” … kunnen op zich wel waar zijn maar geven eigenlijk aan de rouwende moeder het signaal dat je het verlies niet ernstig neemt. Veel beter is om uitgebreid je tijd te nemen om naar de rouwende te luisteren en milde aandacht zonder oordeel te tonen voor haar verhaal. Goede raad, hoopgevende wensen of betuttelende oordelen werken meestal omgekeerd. Wat je kan doen is tijd nemen en aandacht en bestaansrecht verlenen aan het verdriet. Toon interesse. Vraag of ze al wist of het een jongen of een meisje was. Vraag of er al een naam was en zo niet, moedig het paar dan aan om een naam te kiezen en een kleine ceremonie of ritueel te houden rond het verlies. Vind je geen woorden? Wees dan stil aanwezig en luister. En blijf liefst ver weg van alle clichés.

Uiteraard heeft de duur van de zwangerschap een invloed op hoe het rouwproces zal zijn. Maar het heeft daarnaast ook een aantal wettelijke consequenties. (*)

Het criterium dat daarbij in de wet gehanteerd wordt is de zwangerschapsduur van een half jaar. Wordt het kindje ‘stilgeboren’, dat wil zeggen levenloos geboren na een zwangerschapsduur van minder dan 180 dagen, dan gelden er andere wettelijke regels dan erna. Er zijn dan bijvoorbeeld geen wettelijke formaliteiten zoals aangifte- en begraafverplichting. De baby moet niet ingeschreven worden in een geboorte- en/of overlijdensregister en krijgt dus geen ‘officiële’ naam en voornaam. Laat u dat er niet toe weerhouden om toch wel een naam te kiezen, dat is namelijk veel beter voor je rouwproces en voor het bestaansrecht van het kindje. Begraven of cremeren is niet wettelijk verplicht, wel mogelijk. Ook andere rituelen zijn mogelijk.

Heel wat gemeenten bieden een foetusweide of sterretjesweide (**) aan. Dat kan via de begrafenisondernemer of de burgerlijke stand. Bij minder dan 180 dagen hebben ouders geen wettelijk recht op moederschapsverlof, geboorteverlof, klein verlet en kraamgeld. Het is wel raadzaam om aan je huisarts ziekteverlof te vragen, de kans is zeer groot dat je het zal nodig hebben.

(**) Perinatale sterfte worden ook wel  aangeduid als stilgeboren kindjes  sterrenkindjes/sterrenouders of vlinderkindjes/vlinderkindouders. Regenboogbaby is de benaming die gebruikt wordt voor een kindje dat geboren wordt (of zou worden) eerstvolgend na een eerdere perinatale sterfte.

Anders wordt het wanneer de baby levenloos ter wereld komt na meer dan 180 dagen. De stilgeboorte (of doodgeboorte) moet in dat geval wel wettelijk aangegeven worden, ofwel door de ouders zelf, ofwel door de begrafenisondernemer waarna een akte van een levenloos kind  zal worden opgemaakt. De baby  wordt dan met een officiële naam ingeschreven in het overlijdensregister. Dat kunnen één of meerdere officiële voornamen zijn en de namen van beide ouders, zowel bij gehuwde als ongehuwde koppels.

Na 180 dagen bestaat ook de wettelijke verplichting om de baby te laten begraven of cremeren door een begrafenisondernemer.

Moederschapsverlof, geboorteverlof, klein verlet en kraamgeld zijn niet als schrale troost bedoeld, maar daar heb je dan gewoon recht op als sociale tegemoetkomingen. In het jaar van de geboorte van de baby is deze ook fiscaal ten laste.

Wordt het kindje levend geboren en overlijdt het na de geboorte dan dienen zowel de geboorte als het overlijden wettelijk aangegeven te worden. De overleden baby wordt met een officiële naam opgenomen in het bevolkingsregister. Na overlijden wordt de baby ook ingeschreven in het overlijdensregister, de aangifte ervan kan door de ouders of de begrafenisondernemer gebeuren. Als er op moment van geboorteaangifte nog geen erkenning is van de baby door de vader of een mee-ouder dan moet de aangifte gebeuren door de moeder. Indien dat wél het geval is dan kunnen beide of één van beide ouders dat doen. De baby kan evenwel erkend worden door de partner, ook nog na het overlijden.

Begrafenis of crematie is in gegeven omstandigheden (in België) verplicht via een begrafenisondernemer. Fiscaliteit en sociale tegemoetkomingen zijn dezelfde als bij overlijden na 180 dagen zwangerschap. (*) bron: de stilte omarmd.

“Toen ik van mijn vriendin een kaartje kreeg waarop de komst van haar doodgeboren kindje werd gemeld met een uitnodiging om op bezoek te komen, was mijn eerste reactie dat ze niet goed meer bij haar hoofd was. Ik vond het aanstellerij of toch op zijn minst een rare kronkel van iemand die niet meer goed spoort ten gevolge van een emotioneel trauma. Ik ben toch op bezoek geweest en werd beschaamd over mezelf en hoe ik erover geoordeeld had zonder te begrijpen waar die mensen doorheen moesten. Eigenlijk was het overleden kindje best schattig, ondanks een ernstige afwijking. Ik heb haar in mijn handen gehouden en werd helemaal week van tegelijk zoveel liefde en verdriet. Ik heb tranen met tuiten geweend, en wist niet waar dat vandaan kwam. Maar als ik eraan terugdenk ben ik toch blij dat ik gegaan ben.”     

Het samenvallen van afscheid nemen en welkom heten is een kwetsbaar moment. Het is zeer ingrijpend. Het is pijnlijk en soms mooi tegelijk. Het is met niks vergelijkbaar. Om goed afscheid te kunnen nemen is het ook belangrijk om eerst kennis te maken. Of dat wél of niet mogelijk is en hoe dat verloopt hangt natuurlijk voor een groot stuk af van hoe ver voldragen de zwangerschap was. Een vrucht verliezen na enkele maanden of weken is geheel anders dan een kindje moeten afgeven na meer dan een half jaar of na een voldragen zwangerschap of een levende geboorte. Vooral vroeger en vooral met prille zwangerschappen wordt daar nog veel te lichtzinnig mee omgesprongen. Nog al te vaak wordt een verloren of afgebroken zwangerschap op een kille, technische, klinische, uitsluitend medische wijze afgewikkeld, zonder voldoende aandacht voor de psychologische en sociale impact die de gebeurtenis heeft in het leven van alle betrokkenen.

Maar ook bij minder prille zwangerschappen, als er echt al een foetus of een kindje is waarvan afscheid genomen kan worden, bestaat er nog veel terughoudendheid, schroom en angst om dat afscheid met de nodige zorg en ernst te omringen.

Voor een deel heeft dat te maken met angst voor het onbekende en angst voor de dood. Daarover hebben we het uitgebreid gehad in de eerste module van Rouwatelier. Bij de gedachte aan dood komt vaak angst kijken. Angst om de dode foetus of om de overledene aan te raken, angst dat de aanblik van de dode het beeld zal verdringen van hoe de dierbare er voorheen uitzag en hoe jij je hem liefst zou willen herinneren, angst om zelf te sterven, angst om bepaalde morele principes te overschrijden. Het is normaal dat je bang bent. Ook van een dode baby. De confrontatie met perinatale sterfte is niet iets dat licht verteerbaar op je pad komt. En toch is het geen goed idee om te doen alsof dat kleine overleden mensje er niet is en geen afscheid te gaan nemen. Mensen die ervaren hebben om wél afscheid te nemen,  getuigen meestal dat ze daar positieve herinneringen aan hebben. En voor de ouders is het een grote troost dat mensen hun kindje gezien, erkend en vastgehouden hebben. Dat er verbinding en afscheid is geweest. Ook al gaat dat gepaard met groot verdriet. Zelfs een  baby of foetus met ernstige afwijkingen wordt meestal ervaren als mooi, lieflijk en schattig. Ouders die er voor kozen hun verloren kindje niet te willen zien, doorliepen vervolgens meestal een veel complexer rouwproces. Het is dus helemaal niet afwijkend, gek of vreemd indien familie en vrienden uitgenodigd worden om een overleden baby te komen groeten. Het gaat hier heel gewoon ook om trotse ouders die hun kindje willen laten zien, die de vrienden en familie de kans willen geven het kind te ontmoeten en de herinnering in hun hart te borgen. Ook al gaat dat met veel droefheid gepaard. En het delen van het verdriet maakt het een stuk draaglijker. Niet alleen voor de ouders maakt dat verschil, maar ook voor de bezoekers zelf. Zeker voor eventuele broertjes of zusjes kan een dergelijke kennismaking en afscheid zeer belangrijk zijn.

Er zijn veel volwassen mensen in therapie die kampen met een trauma van verlies dat ze in hun prille jeugd hebben opgelopen. Een trauma dat vaak te maken heeft met verlies van een perinataal broertje of zusje en waarbij ze zelf nooit betrokken zijn geweest. Kinderen werden immers geacht daar geen besef van te hebben.

Vanuit het oogpunt van familieopstellingen/systemisch werk, is het afscheid nemen van cruciaal belang. Het gaat hierbij niet alleen om het afscheid nemen, maar vooral ook om het bestaansrecht verlenen. Niet alleen voor de ouders en eventuele broertjes en zusjes, maar ook voor de ziel van het kindje zelf. Iedereen heeft zijn plek in het systeem. Ook doodgeboren kindjes. En volgens de systemische theorie moet iedereen op zijn eigen en juiste plek staan. Ben je bijvoorbeeld middelste in een gezin van drie, en heb je een oudere broer en een jongere zus, maar was er voor je broer een doodgeboren kindje, dan is het voor jou belangrijk te beseffen dat jouw plek in het familiesysteem niet de tweede maar wel de derde in de rij is, en dat jouw jongere zus niet de derde, maar wel de vierde in rij is, en jouw oudere broer niet de eerstgeborene maar de tweede in rij is.

Zelfs wanneer ouders hun overleden kindje niet willen zien: medisch personeel weet al jaren wat toch het belang daarvan is. En sinds lang worden dan ook systematisch foto’s gemaakt van overleden baby’s om in het medische dossier bij te houden. Soms  willen de ouders die foto’s niet hebben in eerste instantie. Heel vaak komt er nadien toch een verzoek om die foto’s te mogen hebben, bijvoorbeeld wanneer men nadien toch met zijn rouwproces is aan de slag gegaan.

Omdat het zo belangrijk is je overleden kindje zichtbaar te maken maak ik graag een bijzondere vermelding in dat verband omtrent het initiatief ‘Boven de wolken’, die gratis professionele fotosessies aanbiedt voor sterrenouders bij het verlies van hun baby. Later in deze module vertellen we er meer over. ‘Boven de Wolken’ is niet zomaar een ‘sympathiek’ of origineel idee maar is van wezenlijk belang. Niet enkel foto’s, maar ook andere tastbare herinneringen zijn cruciaal voor het verdere verloop van je rouwproces. Het is niet altijd gemakkelijk, en het zal zeker gepaard gaan met veel pijn en verdriet maar wees je ervan bewust dat het kennis maken met je baby een belangrijke eerste stap is in het maken van herinneringen. Bij een vroeg zwangerschapsverlies is dat veel minder evident. Maar bij een perinatale sterfte, later dan een half jaar zwangerschap of bij een voldragen baby, is het zeker aangewezen dit te doen. Maak contact met je overleden kindje. Geef het een badje. Probeer het bij je te houden als je dat kan. Doe het schone kleertjes aan. Voer een aantal rituelen uit die je met een levende baby ook zou doen. Praat ertegen, stel andere mensen aan het kindje voor, laat het muziekje van de knuffel horen, toon het de kamer. Noem vaak zijn/haar naam. Is dat te moeilijk, of voelt dat niet goed, dan is dat ook OK. Geef dan ook dat gevoel de volle ruimte en deel je gevoel met de vroedvrouw of het medische personeel, ze zullen er alle begrip voor hebben. Sommige ziekenhuizen werken samen met het Berrefonds. Bij het Berrefonds kan je terecht voor de koesterkoffer, een mooi koffertje met daarin allerlei zorgvuldig gekozen spulletjes om tastbare herinneringen te maken aan je kind(je). Daarover straks meer.

De aankondiging/bekendmaking van het overlijden van je kindje verdient aandacht. Door een geboorte/rouwkaartje te sturen verwittig je de omgeving van de droevige tijding en is de kans kleiner op pijnlijke reacties van mensen die niet op de hoogte waren. Als je niks laat weten kunnen deze reacties soms erg confronterend zijn en nodeloos verdriet veroorzaken. Opmerkingen in de trant van : “Was jij nu niet zwanger de laatste keer dat ik jou gezien had?” kunnen dan worden vermeden. Zo’n kaartje is ook een herinnering. En het geeft bestaansrecht aan het kindje. Waren de geboortekaartjes al besteld dan kan je het kaartje dat je besteld had op een eenvoudige manier omvormen tot een geboorte-rouwkaartje door toevoeging van een zinnetje dat jullie kindje overleden is. De ontwerper of drukker van het geboortekaartje kan je hierbij helpen. Indien een geboortekaartje nog niet gekozen was, of wanneer het geboortekaartje al verstuurd werd en de baby pas erna overleden is, kan je een rouwkaartje versturen. Als je op zoek bent naar een persoonlijke touch of iemand die je daarbij kan helpen dan vind je bij de Links op de site van Plan b wel een alternatief zoals bijvoorbeeld Wabimento, of visuele verhalenverteller Els Leclercq.

Om de tijd te nemen voor afscheid van je kindje is het belangrijk een paar praktische zaken mee in overweging te nemen. In Nederland bestaat een geheel andere, meer open rouwcultuur dan in België. Maar niks zegt dat je je aan de Belgische geplogenheden dient te houden. Zo is het hier -in tegenstelling tot in Nederland- nogal gebruikelijk dat je na het verlaten van het ziekenhuis je kindje niet mee naar huis neemt. De Belgische gewoonte is namelijk dat het overleden kindje in het mortuarium van het ziekenhuis achter blijft. Ofwel haalt de uitvaartverzorger het kindje op in het ziekenhuis om het op te baren in het funerarium. In beide gevallen is het voor de sterrenouders zeer pijnlijk thuiskomen in een leeg huis. In Nederland verloopt dat veelal geheel anders. Je kan je kindje mee naar huis nemen om het thuis nog te kunnen vasthouden, knuffelen en koesteren. Zo kunnen ook familie en vrienden het kindje komen begroeten en afscheid nemen. Belangrijk is dan dat je regelmatig zorgt voor goede koeling. Bijvoorbeeld met koelelementen. Je uitvaartpartner of begrafenisondernemer, of eventueel ritueelbegeleider weet wel raad hoe je dat kan doen. Er bestaan ook speciale voorzieningen die gemaakt zijn om onder een dun matrasje te leggen of zogenaamde koelwiegjes en er is ook ‘de watermethode’. Daarover later in deze module meer. Een alternatief kan Thanatopraxie of licht balsemen zijn, waarover  we het reeds in module zeven hadden.  In geval van ernstig letsel, afwijking of verminking bestaan er ook legio aan restauratie en reconstructietechnieken om het kindje een toonbaarder uitzicht te geven. Voor een goed afscheid is het zeer bevorderlijk om je kindje mee naar huis te nemen. Dan ben je bijvoorbeeld niet gebonden aan de bezoekersuren van het funerarium.

Uiteraard blijven er ook dan nog natuurlijke en wettelijke limieten aan de tijd dat je je kindje bij je kan houden. Als dat tijdstip is aangebroken sta je voor de keuze van begraven of cremeren. Zoals hierboven reeds aangegeven gelden daarvoor een aantal wettelijke regels en voorschriften, afhankelijk van de leeftijd van de foetus. Vanaf de leeftijd van 12 weken (zwangerschap) kan je de keuze maken om je kindje te laten begraven op een foetusweide of cremeren. Vanaf een zwangerschapsduur van meer dan 180 dagen is het sowieso wettelijk verplicht om je kindje te laten begraven of cremeren. Voor de leeftijd van 12 weken gelden er geen wettelijke voorschriften en kan je eender welk ritueel kiezen dat voor jezelf passend en uitvoerbaar is. Bij je keuze hangt heel veel af van de manier waarop je je vrucht verloor en of er al dan niet een foetus is. Bij het onverwacht voortijdig verliezen van een zwangerschap door een misval met plotseling veel bloedverlies, zal het niet vanzelfsprekend zijn dat er ook een fysieke foetus is om afscheid van te nemen. Ook dan kan je toch een ritueel houden, maar dat zal dan eerder met symbolische dan met fysieke klemtonen verlopen. Zo gaven we in module zeven het voorbeeld van Marianne die een klein begrafenisritueel uitvoerde door een pop te begraven ergens in een bos. Soms zal na een relatief korte zwangerschap het verlies minder intens zijn: omdat er geen fysiek zichtbare baby is, en ook omdat je de vrucht minder lang gedragen hebt. Maar zoals eerder al beklemtoond: vooral de impact van dit soort verlies wordt schromelijk onderschat.

Is de foetus ouder of is er een (bijna) voldragen baby, dan zijn er een aantal afwegingen die je kan maken bij de keuze tussen cremeren of begraven. Aan beide afscheidsvormen zijn voor- en nadelen gekoppeld. In alle gevallen is het belangrijk om goed de tijd te nemen en na te denken over de keuze, samen met je partner. Je kan je in die keuze zeker laten bijstaan door een ritueelbegeleider of een begrafenisondernemer of raad vragen aan familie of vrienden. Maar laat je vooral niet onder druk zeten door de keuze van iemand anders. Zorg dat het je eigen beslissing blijft. Al te vaak worden onder druk van de familie spijtige beslissingen genomen die niet je eigen keuzes zijn en waarvan je nadien berouw krijgt. Begraven is (bij ons) sowieso de oudste traditie. Op vele begraafplaatsen is een speciale plek voorzien voor sterrenkindjes. Het voordeel van een begrafenis is dat er altijd een plek is waar je naartoe kan gaan en waar ook anderen je kindje kunnen bezoeken. Dat is meteen ook het nadeel. Want een grafconcessie is (erg) duur. En het grafje vergt onderhoud. Wel kan je het dan naar eigen ontwerp en persoonlijk inrichten. Zonder concessie kan een graf na tien jaar weggehaald worden. Behalve op sommige begraafplaatsen waar het weinig waarschijnlijk lijkt dat het grafje na 10 jaar weggehaald zal worden en je dus kan opteren voor een graf zonder grafconcessie. Meestal weet je begrafenisondernemer hier wel raad.

Een tweede alternatief is cremeren. Dit is een kunstmatige versnelling van het proces dat anders op natuurlijke wijze verloopt. Het is niet door de vlammen maar wel door de enorme hitte in de crematieoven dat het lichaam en het kistje zullen verassen. Ook hier zal je een afweging tussen de voor- en de nadelen moeten maken. Kies je voor een klassieke urne en bijzetting in een columbarium of begraving op een urneveld, dan heb je precies dezelfde concessieoverweging te maken als bij begraving. Maar je kan er ook voor kiezen de urne mee naar huis te nemen. Voordeel is dan dat je je kindje voor altijd bij je hebt. Nadeel is dat anderen zoals familie en vrienden dan geen plek hebben om te bezoeken, tenzij ze bij jullie op bezoek komen. Voor sommige mensen is het toevertrouwen aan de hitte van de oven ook een te heftige ervaring die ze niet vinden passen bij de zachtheid die ze het kindje toewensen. Begraven lijkt dan vriendelijker. Een voordeel van cremeren is dan weer dat er allerlei mogelijkheden bestaan om iets blijvends als herinnering te creëren met de as. Zo kan crematie-as verwerkt worden in allerlei herinneringsobjecten zoals interieursieraden, schilderijtjes, juwelen, of tatoeages. Je kan er zelfs een diamant van laten maken of ze laten verwerken in een composteerbare begraafurne die later een boom of plant zal worden of zelfs in een koraal op de zeebodem.(*)

Uitstrooien is ook een optie. Bijvoorbeeld op een speciale strooiweide voor sterrenkindjes. In module zeven brachten we al ter sprake dat het momenteel in België in feite wettelijk niet toegestaan is om deze verstrooiing zelf uit te voeren. Dat moet een officiële ambtenaar van de gemeente of de uitvaartorganisatie doen. Een beetje een zorgelijke en oubollige overheidsreglementering die al jaren aangevochten wordt door Roel Van Roosbroeck, werkzaam op de stadsbegraafplaats te Leuven en voormalig uitvaarder bij Gemoedsrust. Want ook voor asverstrooiing bestaan er zeer veel mogelijkheden zoals per heliumballon of vanuit een luchtballon, een vliegtuig, een bootje op zee of zelfs via een vuurwerkpijl.

(*) Voor overzicht van al deze mogelijkheden verwijs ik je graag naar module zeven waarin deze uitgebreid besproken worden met opgave van adresjes bij wie je ervoor terecht kan.

Nog een kleine kanttekening bij het relatieve voordeel van een blijvende herinnering door asverwerking in een juweel of dergelijke. Zo’n juweel kan je verliezen en dan kan het omgekeerd werken. Soms is na het verlies daarvan het verdriet nog veel groter of gaat men aan zo’n verlies allerlei symbolische betekenissen toedichten die het rouwproces niet ten goede komen. Bij vingerafdruk-juwelen heeft je leverancier gelukkig meestal wel een back-up plan om je opnieuw te helpen.

Andere tamelijk recente nieuwigheden naast begraven of cremeren worden binnenkort waarschijnlijk het cryomeren of resomeren. In België en Nederland worden deze voorlopig nog niet toegepast. Cryomeren is het proces waarbij een stoffelijk overschot wordt ‘gevriesdroogd’. Eerst wordt het bevroren en vervolgens laat men het door trillingen uiteenvallen tot een organisch poeder. Bij resomeren legt men het stoffelijk overschot in een basisch mengsel van kaliumhydroxide en water, op een temperatuur van 180 graden waardoor het lichaam snel oplost. Beide nieuwe uitvaarttechnieken werden ontwikkeld omwille van vooral ecologische overwegingen van energie, pollutie en ruimte. Op het moment dat deze module geschreven werd zijn cryomeren en resomeren nog niet toegelaten in België.

 Eén van de meest gezochte items op de website van Uitvaart Vlaanderen is het regelen van een begrafenis zonder begrafenisondernemer. Kan dat? Weet dat het kan. In Nederland is de wetgeving daarover heel transparant en makkelijk te vinden. In België heb je zelfs na uren googelen nog niet direct je antwoord op de vraag of het al dan niet kan. 

Begraven of cremeren zal meestal gepaard gaan met een bepaalde vorm van afscheidsdienst. Dat geeft je de gelegenheid om op een waardige manier afscheid te nemen van je schat, in aanwezigheid van bekenden, familie en vrienden. Zo krijgt de kleine ook een plaats in de gemeenschap en kan het afscheid betekenisvol worden. Ook hier kiezen ouders er soms voor om geen dienst te organiseren hoewel het in bijna alle opzichten veel beter is om dat wél te doen. Sommigen zien ertegen op vanwege de verwarrende gevoelens van geluk en vreugde om de geboorte enerzijds en pijn van het afscheid anderzijds. Sommigen menen zelfs geen recht te hebben op een afscheidsdienst omdat ze oordelen dat het leven nog niet echt begonnen was. Ze vinden het ongepast om dan de goegemeente te laten opdraven om afscheid te nemen van iemand die ze nooit gekend hebben. Soms zijn de ouders zo overmand door allerlei verwarrende gevoelens dat ze de energie niet hebben voor een dienst en willen ze al zeker geen gewone klassieke afscheidsdienst. Weet dat er ook hier legio aan mogelijkheden en alternatieven bestaan. Het is belangrijk om er iets persoonlijks van te maken en de omgeving erbij te betrekken. Er bestaan heel veel initiatieven en hulpinstanties die je kunnen ondersteunen in het maken van de gepaste keuzes.

Koesterbootje bijvoorbeeld, maakt mooie kistjes in natuurlijke materialen die zowel kunnen dienen voor opbaring, begraving als voor crematie.

Er bestaan ook prachtige mini-urnes uit epoxi, prachtige handgeblazen urnes uit glas, en handgevormde mini-koesterurnen. Daarnaast zijn er ook ‘outdoor’-urnen, de zogenaamde ‘urnamenten’, die tegelijk buitenkunstwerkjes zijn als blijvend bezoekplekje, bijvoorbeeld in je tuin.

Valentine Kempynck uit Kapellen wil met ‘moedervlek’ een kindje dat niet geboren werd, letterlijk een warme plek geven door middel van het tatoeëren van een ‘moedervlek.’ Dat kan zowel bij mannen als bij vrouwen. De moedervlek kan in tegenstelling tot een klassieke tatoeage ook anoniem en diskreet meegedragen worden. Ook Valentines lijkwaderitueel kan een zeer waardevol afscheid zijn. De lijkwade wordt gemaakt uit Belgisch schapenwol uit Limburg en bestaat uit meerdere flapjes die één voor één dicht gevouwd en vastgeknoopt kunnen worden. Op de flappen staan armen afgebeeld zodat het dode lichaampje door vele armen wordt omarmd. De laatste omhelzing maakt het  afscheid. Elke arm staat voor iemand nabij. Bij het lijkwaderitueel wordt de familie begeleid, waarbij ieder familielid een arm voor zijn rekening neemt. Eén voor één sluit je je deel af. Dat geeft de tijd om samen stil te staan bij het onuitspreekbare. Maar ook het afwerken van de wade zelf kan als deel van het ritueel met de familie thuis gebeuren.

Teskt-Ring.nl maakt persoonlijke handgemaakte gedenksieraden, bijvoorbeeld een ring of hangertje met as erin verwerkt, of een ring, hangertje of armband met vingerafdruk. Er bestaan ook sieraden waarin  een druppeltje moedermelk wordt verwerkt ter herinnering aan het sterrenkindje. Ook voetafdrukjes, handafdrukjes of vingerafdrukjes vereeuwigd in een juweel behoren tot de mogelijkheden.

Het is goed om babykleedjes te bewaren of daar eventueel iets van te maken.

Bij Knuffelmakers kan je een knuffelpop laten maken die op je baby’tje lijkt.

Een mooi ritueel zijn de Urnbootjes van Studio De Campagne die  een unieke manier van asneerlating op water bieden. Een urnbootje drijft tussen de 10 tot 15 minuten om dan rustig onder water te verdwijnen. Tussen de as worden bijvoorbeeld rozen gelegd die eventjes na het zinken van het bootje boven het wateroppervlak komen opduiken en blijven bovendrijven.

De uitgeholde berkenboomstam van Beerenberg kan gebruikt worden om sterrenkindjes in opt te barenen te begraven of cremeren.

Kijk voor inspiratie voor een passend afscheid zeker naar module zeven waar bijna tweehonderd verschillende afscheidsrituelen beschreven worden.

Behalve begraven of cremeren en de afscheidsdienst is ook zelfzorg van het allergrootste belang. Bevallen is sowieso al een enorme opgave. Het is absoluut een bombardement van fysieke gewaarwordingen, pijn, emoties, hormonen, naweeën, bloedverlies enz. die niet in je kleren gaat kruipen. Als daar ook nog eens het verlies van je kind bijkomt is het een loodzware ervaring die goede verzorging vereist. De impact op lichaam en geest kan nauwelijks overschat worden. Extra ondersteuning is gewenst bovenop de normale kraamzorg die je nodig had. Het welkom heten en afscheid nemen liggen heel dicht bij elkaar, té dicht. Vermoeidheid, hoofdpijn, pijn in de borst, ademhalingsproblemen, misselijkheid, slaap- en eetmoeilijkheden, nachtmerries. Ze kunnen allemaal op je pad komen, onlosmakelijk verbonden met rouw en afscheid nemen. Weet dat dat niet abnormaal is. Je bent het verlies aan het verweven in je nieuwe leven van kinderloze moeder. (toch van dit kind). Dat kost veel energie en tijd. Neem die tijd ook. Rust uit en laat je helpen. Laat je niks opdringen waarmee je niet akkoord kan gaan en zoek bijkomende hulp indien nodig.

Niet alleen de moeder, maar zeker ook de vader verdient alle aandacht in het rouwproces. En ook omgekeerd. Het is van belang dat de vader aandacht heeft voor het rouwproces. Bij een zeer pril zwangerschapsverlies, bijvoorbeeld, is het niet ongewoon dat een vader in eerste instantie weinig betrokken is. Omdat hij niet fysiek betrokken is bij het dragen van de vrucht, omdat hij eventuele schrikreacties had met betrekking tot het aanstaande vaderschap, omdat hij zich hulpeloos of zelfs schuldig voelt met betrekking tot zwangerschapsverlies of doodgeboorte; of zelfs omdat hij niet eens op de hoogte was van een zwangerschap, allerlei scenario’s zijn denkbaar. Vaak wenden de bedroefde moeders zich tot vriendinnen of tot hun eigen moeder wanneer ze bij hun partner niet het nodige begrip vinden. Omdat mannen een andere neiging hebben om bij crises het probleem te willen gaan ‘oplossen’ of ‘fixen’, ontkennen zijn soms het verlies en opperen ze nogal snel de mogelijkheid van het opnieuw te proberen zonder eerst de nodige bestaansruimte te geven aan het verlies dat er wel degelijk is. Het verhaal van Sonia en Joost waarmee deze module begon, is daar een schrijnend voorbeeld van. Voor moeders is het daarom van belang om de vaders te betrekken. Voor vaders is het van belang om met aandacht en begrip aanwezig te zijn, het verlies niet weg te wuiven. Verder in deze module stellen we twee boeken voor die met stilgeboorte en vaderschap te maken hebben: ‘Als de man verliest’ en ‘Papa’s rouwen ook’.

Kindjes die snel na een zwangerschapsverlies of een stilgeboren kindje ter wereld komen worden regenboogkindjes genoemd. Indien er door de ouders om het verlies niet ernstig gerouwd werd wordt de kans erg groot dat het regenboogkindje behept wordt met een onmogelijke opdracht : ‘het dode broertje of zusje vervangen’. In familieopstellingen komen we dat vaak tegen. Doordat er niet gerouwd werd heeft het sterrenkindje geen bestaansrecht bekomen en wordt de nieuwgeborene onbewust door de ouders met allerlei verwachtingen bezwaard. In zulk geval hebben regenboogkinderen soms het gevoel geen eigen identiteit te hebben en voelen zij zich alsof ze het leven van iemand anders leven. Wat voor een stuk ook letterlijk zo is. Bestaansrecht geven aan het verlies is daarom van het grootste belang, maar ook de andere kinderen bij het verlies betrekken. Het is daarnaast absoluut aangewezen om erna komende kinderen te informeren over je eerdere verlies en hen duidelijk te maken welke hun juiste plek is in het systeem. Bij de kinderen van een gezin tellen de overleden kinderen mee. Het is enerzijds belangrijk om dat niet te verdoezelen, maar anderzijds is het zeer belangrijk om de wél levende kinderen ook alle aandacht en bestaansrecht te verlenen, te benadrukken dat zij uniek en geliefd zijn. Het is goed dat doodgeboren kindjes en andere perinatale sterfte alle aandacht krijgt, maar het is tegelijkertijd van groot belang erover te waken dat andere kinderen daardoor niet gaan denken dat je er pas toe doet indien je dood bent.

Zoals ook bij alle andere overlijdens willen we bij perinatale sterfte nog eens op het belang drukken van verjaardagen en andere bijzondere dagen in het jaar waarop de rouw en de herinnering dichterbij zullen komen. Dat zijn dagen waarop bijzondere aandacht nodig blijft voor de ouders en andere nabestaanden. Het kan dan gaan om de verjaardag van de geboorte zowel als die van het overlijden (indien dat niet dezelfde datum is), maar ook data die belangrijk zijn zoals bijvoorbeeld data waarop het kindje normaliter naar de kribbe zou zijn gegaan, of de eerste schooldag zou hebben, zijn/haar communie zou doen, lentefeest zou vieren enz.

Een bijzondere variant van perinatale sterfte die we in deze module moeten vermelden, en waarover we het in module drie ook al kort hadden zijn die overlijdens waarbij één (of meerdere) van de kindjes uit een tweeling (of meerling) bij de geboorte of al vroeg tijdens de zwangerschap komt te overlijden. De overlevende tweelinghelft wordt in dat geval een alleengeboren tweeling genoemd, een zogenaamde Womb Twin Survivor. Voor het gemak van de schrijfbaarheid spreken we hier enkel over tweelingen, maar het kan net zo goed over meerlingen gaan. Als het overlijden kort voor of na de bevalling heeft plaatsgevonden dan zijn de ouders hiervan (tegenwoordig) meestal op de hoogte. Daarover straks meer, wanneer we het bijvoorbeeld over de vereniging Tweeling Engeltjes gaan hebben. Overlevende zijn van een tweeling waarvan je tweelingsbroer of -zus is overleden, is heel bijzonder en kan een grote impact hebben op de verdere ontwikkeling van je persoonlijkheid. Vroeger gebeurde het heel vaak dat een dergelijke sterfte door het medische personeel tegenover de moeder gewoon verzwegen werd omdat men van oordeel was dat het onnodig was om de vreugde over de geboorte van de andere levende tweelinghelft daarmee te vergallen. Tegenwoordig wordt daar wel anders mee omgesprongen. Het is uiteraard ook ten gevolge van de moderne medische wetenschap en de beeldvormingstechnieken dat men heden ten dage al veel vroeger in de zwangerschap van het bestaan van tweelingen op de hoogte is. Indien echter de sterfte heel vroegtijdig in de zwangerschap plaatsvindt, dan is het mogelijk dat de ouders niet eens weet hebben van het verlies van een tweelinghelft. Dat gebeurt vaker dan gedacht en weet men bijvoorbeeld door weefsel van haar of tanden die van het vroeg gestorven embryo later worden teruggevonden, vergroeid in het lichaam van de andere tweelinghelft of van de moeder. Alfred en Bettina Austermann schreven daarover het boek: ‘Drama in de moederschoot’.  Een wetenschappelijk boek dat jammer genoeg in de boekhandels wordt ondergebracht onder de esoterische boeken. Dat komt doordat onze huidige wetenschap daar nog niet klaar voor is. Er is al heel veel bekend, maar nog meer onbekend over hoe belangrijk de tijd in de buik van de moeder voor ons is. Een op de tien zwangerschappen begint met een tweeling. Als een van de foetussen sterft, is dat voor de overlevende tweelinghelft een geweldige schok, waarvan hij of zij zich later niet meer bewust is. Er blijft een leegte achter. De gevolgen van dit vroege verlies kunnen bijvoorbeeld eenzaamheid, onverklaarbare schuldgevoelens en een onvervulbaar verlangen naar eenheid zijn. De verloren tweelinghelft wordt overal gezocht. Vanaf het eerste moment van de conceptie krijg je als mens in wording alles mee wat er om je heen gebeurt. Het lichaamsbewustzijn slaat alle ervaringen op. Je kunt waarnemen hoe je ouders met elkaar omgaan en hoe je moeder zich voelt. Wanneer je niet alleen bent in de baarmoeder, kun je je broertje of zusje gewaarworden. Je hoort zijn of haar hart kloppen, je ervaart hoe jullie allerlei bewegingen maken en samen spelen in de oceaan van het vruchtwater. Dan groeit de ander opeens niet meer. De harttonen worden steeds zwakker en de foetus sterft. Je brengt in de baarmoeder een tijd door in de nabijheid van je dode broertje of zusje dat je ook als zodanig voelt en proeft. Na je geboorte ligt er een sluier van vergetelheid over alles wat je voor die tijd beleefd hebt. Is alles wat je toen ervaren hebt echt spoorloos verdwenen? Psycholoog Alfred R. Austermann en sociaalpedagoog Bettina Austermann begeleiden in hun Institut für Systemaufstellungen und Traumatherapie in Berlijn al vele jaren volwassenen en kinderen. Met goed onderbouwde feiten en aandoenlijke voorbeelden uit hun praktijk schetsen zij in ‘Drama in de moederschoot’ op een invoelende wijze welke uitwerkingen dit vroege verlies kan hebben en laten zij verschillende wegen zien om dat te helen. Het boek gaat dus wel over perinataal verlies, maar legt vooral de focus op wat het met de opgroeiende overlevende tweelinghelft doet. Toch een zeer belangrijk perspectief om in deze materie mee rekening te houden. Bij rouw word er (terecht) erg gefocust op wie er niet meer is of kon zijn, maar het is van groot belang om ook aandacht te hebben voor wie er wél is en de gevolgen van het drama meedraagt. Bijvoorbeeld het overlevende kind (de overlevende tweelinghelft) alle aandacht en liefde geven als het opgroeit, zijn uniekheid benadrukken en vooral ook duidelijk maken dat het verlies van zijn/haar tweelingbroertje – zusje niet zijn/haar schuld is. Schuldgevoel is namelijk een veel voorkomend drama bij WombTwin Survivors. Het boek ‘drama in de moederschoot’ van de Austermans is overigens niet te verwarren met ‘De dood in de moederschoot’ van auteur Celia Goede-Bosschieter dat ook over perinataal verlies handelt, maar niet persé over  tweelingen, en waarover we het straks zullen hebben bij de boekvoorstellingen. Plan b heeft op zijn site bij de links een link voorzien naar Aranka Reeuwwijk-Willems’ site alleengeboren tweelingen, waar je meer over het fenomeen kan te weten komen. Meer lezen over het thema kan je ook in haar boeken: ‘Ik wou dat ik twee hondjes was’, If only I were two’, ‘Alleen en toch samen’ en ‘Alleen Verder’ of in de blogs op haar site. Ook Eve Mintiens geeft familieopstellingen (onder meer te Schoten) en richt zich specifiek op de thematiek van Alleengeboren Tweelingen. Samen met Inès heeft zij de site alleengeborentweeling.be waarop ze individuele en groepscoaching trajecten aanbieden.

 “Soms gebeurt het dat de omgeving alle babyspullen wegneemt uit het huis om de ouder(s) te sparen. Het verdriet en het verlies zijn niet opgelost wanneer je al deze spullen meeneemt of opbergt. Laat de spulletjes dus staan; de ouder bergt deze spulletjes wel op wanneer hij/zij er klaar voor is. Of misschien wil de ouder de kamer onaangeroerd laten. Ook dat kan en mag perfect. Daar is niets ongezonds aan.” Uit ‘De stilte omarmd’

Wanneer iemand in je omgeving met perinataal verlies of kindersterfte geconfronteerd wordt, dan wil je natuurlijk graag helpen. Maar hoe doe je dat? Dat is niet altijd evident. Voor sommige mensen is het zo oncomfortabel dat ze de onfortuinlijke ouders zelfs gaan vermijden. Niets is erger dan dat. Hulpverleners krijgen gelukkig tegenwoordig in hun opleiding al betere handvatten mee om hiermee om te gaan dan pakweg twintig jaar geleden, maar er is nog veel verbeteringspotentieel mogelijk. Daarom geven we hier graag nog tien gouden tips mee: speciaal gericht naar zorgpersoneel of naar rouwcoaches en mensen die het verdriet van de getroffen ouders willen helpen ondersteunen. Elk rouwproces is verschillend, dus er zijn geen absolute regels die altijd tellen, er bestaat geen ‘one-fits-it-all-remedy’ die altijd zal werken. Wél is het zo dat je een aantal aandachtspunten in de gaten kan houden die hun belang bewezen hebben. We zetten ze hier nog eens graag voor je op een rijtje:

Tien gouden tips voor hulpverleners en verdrietondersteuners:

• Héél belangrijk: de datum! Noteer de datum van de geboorte/het overlijden. De datum heeft met bestaansrecht te maken. Het gaat hierbij niet enkel om het bestaansrecht van het overleden kindje, maar ook het bestaansrecht van de ouders als ouders. Voor sterrenouders kan het een grote troost betekenen om op verjaardag van geboorten en/of overlijden een bezoekje, telefoontje of kaartje te krijgen. Te weten dat iemand aan ze denkt. Dat heeft niks met medelijden of zielig doen te maken, maar wel met de erkenning van je ouderschap. Ook indien het kindje het niet gered heeft. Het gaat uiteraard ook over het bestaansrecht van het kind zelf en van het verdriet. Dat het OK is om verdrietig te zijn. Je bestaat zolang je door iemand herinnerd wordt.

“Ik maakte de geschenkdoos met het taartje  erin open en las het kaartje dat erbij zat: ‘Fijne verjaardag voor Brecht’. De tranen welden in me op, maar het waren niet alleen tranen van verdriet. Op een bepaalde manier voelde ik me ook gelukkig en erkend in mijn moederschap. Misschien was het de eerste keer toen, dat ik voelde dat ik niet alleen maar een vrouw was die een jaar eerder een kind had verloren, maar ook écht een mama.”

• Wind er geen doekjes om. Het is natuurlijk van het allergrootste belang dat je discreet en diplomatisch bent. Slechtnieuwsgesprekken zijn niet gemakkelijk. Maar je helpt de ouders niet door feiten te verzwijgen, te verdraaien of mooier voor te stellen dan ze zijn. Wees duidelijk, concreet, eerlijk en volledig. Wie module vijf van rouwatelier reeds volgde en zich de rouwtaken van William Worden herinnert waarover Manu Keirse het heeft, die zal het belang erkennen van juiste en volledige informatie. Die is van belang om de realiteit van het verlies te erkennen. Dat is een fundamentele rouwtaak. Wanneer het jouw opdracht is als zorgverlener om de boodschap te brengen, dan is dat niet fijn. Maar het hoort er wel bij en is een super gevoelige en belangrijke opdracht. Breng het droeve nieuws met de nodige omzichtigheid, smijt het niet als een bom op tafel. Maar draai er ook niet omheen. Elke gynaecoloog kent het angstige gevoel wanneer hij/zij bij een controle-echo de hartslag niet kan vinden. Elke vroedvrouw weet hoe verschrikkelijk het is wanneer een kindje levenloos ter wereld komt. Er kan vanalles mis gaan tijdens de zwangerschap, bevalling of in de zorg daarna, dat is pijnlijk en moeilijk om te accepteren. Vaak stelt de schuldvraag zich dan. We noemen verderop in deze module de film ‘Pieces of a woman’. Wees je ervan bewust dat in tegenstelling tot het script van deze film in de meeste gevallen ouders niet meteen op zoek zijn naar een schuldige. Zij willen enkel de feiten kennen en oprechte excuses horen voor hoe het is gelopen. Wees daarin eerlijk, verbloem geen eventueel gemaakte fouten en vertel alle feiten. Zorg dat er geen informatie wordt achter gehouden. Meestal kan je er niks aan doen. Maar ook fouten zijn menselijk, en soms worden die weggemoffeld, verbloemd of verdedigd. Ook dat is menselijk, maar daar win je niks mee. Zelfs indien je een beroepsfout zou hebben gemaakt zonder dewelke een baby het (misschien) zou gered kunnen hebben: weet dat het maken van een fout nog iets anders is dan schuldig zijn. Weet ook dat ‘je schuldig voelen’ nog iets anders is dan schuld dragen. Daarvoor verwijzen we je graag door naar eerdere modules van rouwatelier waarin dit uitvoeriger aan bod komt. Verwijten en ‘blaming’ komen vaker van buiten de entourage van de ouders dan van de getroffen ouders zelf. Bijvoorbeeld van de moeder (de oma van het sterrenkindje). Hou geen feiten achter, maar beperk je ook tot de feiten. Ga geen gissingen maken en opper geen suggesties die je niet hard kan maken. Controleer na het brengen van de boodschap ook of deze ontvangen werd. Verstrek geen valse hoop. Het is een heel natuurlijke reactie dat slecht nieuws namelijk niet ontvangen wordt. Het is wat in de (achterhaalde) ‘fasen’-theorie van Elisabeth Kübler Ross de ontkenningsfase wordt genoemd. Wie al met Rouwatelier heeft kennis gemaakt weet dat Plan b geen fan is van dat fasen-model. In de realiteit werkt het namelijk enigszins ingewikkelder, minder lineair, is het niet voor iedereen hetzelfde en zijn de fases zeker niet absoluut of universeel. Maar wel is er soms sprake van een beschermingsmechanisme dat als een soort filter werkt waarmee we slecht nieuws onbewust proberen tegen te houden. We houden onszelf in eerste instantie krampachtige vast aan de hoop op een ander verleden. Wees je daarvan bewust en realiseer je dat de ander de tijd nodig heeft om de boodschap te laten binnenkomen.

“Het was allemaal zo onwezenlijk. Alsof ik naar een slechte film keek die niet mezelf betrof. De echoscopist had gezegd dat ze geen hartslag kon vinden. Dat kon onmogelijk over onze dochter gaan die wat mij betreft heus wel prima gezond was. De GUO (*) was wellicht onzorgvuldig of ondeskundig uitgevoerd en zo meteen zou de gynaecoloog of een assistent van de verloskundige de onderzoekskamer binnenkomen en geruststellend meedelen dat de stekker van de monitor niet goed in het stopcontact zat en we daardoor een stilstaand beeld hadden op het scherm. En de volumeknop van het toestel zat helemaal toegeschroefd waardoor we het hartje niet hadden gehoord. Zoiets. Een verpleegster veegde mijn buik schoon met papier en ik merkte dat ook de probe werd schoongemaakt en opgeborgen, het toestel werd uitgezet en het karretje waarop het stond, werd aan de kant gereden. Waarschijnlijk omdat mijn lieve schat nu gewoon even zou slapen en zo meteen zouden ze het vast opnieuw gaan proberen  waarbij ze weer volop teken van leven zou geven. Ze had immers nu alleen maar een klein dipje, en door de wonderen van de moderne medische technologie zou ze er zo weer bovenop zijn. Dat kon niet anders. Ik probeerde ook mijn man gerust te stellen maar ik merkte aan zijn enigszins paniekerige reactie dat hij eerder de echo en het personeel geloofde dan zijn eigen vrouw. Ik hoorde en zag het zorgpersoneel praten, ik zag hun lippen bewegen, maar het drong niet tot me door wat er allemaal tegen me gezegd werd, alsof ik me met mijn hoofd onder water bevond. Ik hoorde het geluid van gepraat, maar de betekenis van hun woorden bereikte me niet. Was ik dan de enige die in de gaten had dat ze zich allemaal moesten vergissen?”

(* Geavanceerd echscopisch onderzoek)

• Zorg ook goed voor jezelf. Je staat als zorgverlener in de frontlinie en je bent de eerste die de klap opvangt. Vaak nog voordat de ouders het slechte nieuws krijgen. Soms gaat dat dan bij jezelf ook nog met een groot falings-/verantwoordelijkheids- en/of schuldgevoel gepaard. ‘Had ik maar…’ Daarna moet je ook nog de slechte tijding brengen. Dat gaat niet in je kleren kruipen. Je moet tegelijk professioneel, vriendelijk en meelevend blijven, maar je blijft ook zelf niet gespaard van eigen gevoelens en verdriet. Uiteraard ben jij de baken in de storm en hebben de ontredderde ouders jou meer dan ooit nodig, dus je zal moeten maken dat je kan blijven staan, dat je zelf niet instort. Zonder daarbij gevoelloos of onverschillig over te komen. Als een gebeuren grote indruk op je heeft nagelaten, deel dat dan met je collega’s of je team. Neem de nodige tijd om je verhaal te delen, binnen de limieten van de beroepsethiek en de zwijgplicht. Zorg dat je buiten je werk de nodige uitlaatkleppen hebt om los te laten wat niet van jou is. Natuurlijk ben je betrokken en ben je empathisch, en natuurlijk ben je geen onmens en trek jij je het lot van je patiënten aan. Maar hun verlies is wél dat van hen, en niet dat van jou. Probeer ten allen tijde die scheidingslijn goed te bewaken. Het is mooi dat je zelf ook de pijn kan voelen, maar je kan het niet dragen in hun plaats, dus je moet het wel bij hen laten. Ook als dat moeilijk is. Je kan wel benoemen dat je hun verdriet ziet en het erg vind, maar maak het niet tot je eigen leed. Zoek activiteiten waarbij je goed kan aarden. Soms helpt barrevoets wandelen. Koud douchen en je verbeelden dat het water alle negatieve energie van je afspoelt. Mediteren, Yoga, intensief sporten of activiteiten waarbij je je agressie kwijt kan zoals uitzinnig dansen, boksen, houthakken of deeg kneden kunnen helpend zijn. Weet dat spiegelneuronen ervoor kunnen zorgen dat het verdriet van de ander ook je eigen verdriet kan triggeren. Ga dat niet onderdrukken, maar laat in zulk geval je verdriet toe. Laat het maar stromen. Aanvaard hulp als iemand die aanbiedt en wees zacht voor jezelf. Een lekker kopje thee, met zachte kussens in de zetel, comfortfood, rustige muziek , een warm bad of een relaxerende massage kunnen wonderen doen. Informeer je zeker over hoe rouw werkt, zodat je een idee hebt waar de ouders doorheen gaan en wat jou deel erin zal zijn. Als je met dit Rouwatelier bezig bent, dan ben je al goed op weg.

Op zo’n moment vind ik soelaas bij Gretsch, mijn favoriete drumstel dat in de kelder staat opgesteld. Met in de hoofdtelefoon de playlist die ik speciaal daarvoor ooit heb samengesteld. Nummers van de Rolling Stones, Phil Collins, Pearl Jam, maar ook Brian Adams, Bon Jovi, Def Leppard, Whitsnake en Heart. Zelfs Meat Loaf en Guns and Roses. Gevoelige love songs, power ballads en ruige rocknummers om alle emoties, pijn boosheid en verdriet van me af te meppen. Het zweet stroomt in straaltjes van mijn rug terwijl de kelder  zich vult met het immense kabaal van mijn gedrum. Niet altijd loepzuiver maar wel puur gemeend. Ik speel voor de liefde, ik speel voor het verdriet. Ik speel voor de mama, ik speel voor de ziel van het kindje, voor bestaansrecht, ik speel voor de rouw van de nabestaanden, voor de pijn en de onrechtvaardigheid, ik speel voor mezelf. Ik speel onmacht, ik speel woede, ik speel zachtheid, tederheid en liefde. Ik speel verbinding, berusting en heling. Het nat parelt van min gezicht en ik weet niet meer wat zweet en wat tranen zijn. Als mijn man de keldertrap afkomt en zijn hoofd binnensteekt, knikt hij begrijpend om het kabaal. Hij weet: “Het is weer eens zover. Er is nu lawaai, en straks is er weer stilte..”  Ik hoef niks uit te leggen. Het leven van een verloskundige. Hij gaat weer naar boven en ik weet dat hij een warm bad voor me laat vollopen. En dat hij vanavond extra zacht voor me zal wezen. Hij weet dat ik straks een kaarsje zal aansteken voor alweer een sterrenkindje. En dat ik een naam zal noemen. De pijn is liefde geworden en zal niet meer als verdriet aan mij blijven kleven maar bij de ouders blijven.

• Niet Invullen Voor Een Ander. Het lijkt een beetje tegenstrijdig vanwege alle tips die je in Rouwatelier meekrijgt. Jij bent immers de professional, hetzij als verloskundige of als rouwbegeleider, dus je hebt mega-veel technische bagage en eencontainer-load aan professionele achtergrond. Je weet hoe de processen werken en je hebt het al zo vaak gezien. De verleiding is dan groot om te denken wel te weten wat de ander nodig heeft. Je denkt wel voor de ander in te mogen vullen wat ze prettig zullen vinden. Trap niet in die val. Niks is minder waar. Want dat weet je niet. Elke mens is anders, elk verlies is anders en elk rouwproces loopt verschillend. Blijf daarom steeds open en vraag wat de ander nodig heeft. Zelfs wat betreft troosten. Veel mensen vinden het fijn om getroost te worden, maar niet iedereen. Sommige mensen ervaren troost als betuttelend of worden er boos van; precies omdat het hen aan hun verlies herinnert. Vraag wat je kan betekenen en wees zo specifiek mogelijk. Wees je er ook van bewust dat een kersverse mama met perinataal verlies daarbij soms erg onberekenbaar en wispelturig kan zijn. De schijnbaar onvoorspelbare grilligheid heeft te maken met de cocktail van hormonen en heftige emoties die de patiënt te beurt vallen. Het kan zijn dat ze het ene moment verdrietig is dat ze zich zo alleen voelt en niemand zich om haar bekommert maar dat je het volgende moment wordt afgesnauwd -als je dan wil helpen- vanwege je ‘bemoeienissen’. Het kan zijn dat ze tegelijk boos en/of verdrietig en toch blij is. Blij omwille van de geboorte en het moederschap, verdrietig omwille van het verlies en gemis en boos omwille van de onrechtvaardigheid van de situatie en de hulpeloosheid daarin. Weet dan dat het de situatie, de emoties en de hormonen zijn en vooral: ‘don’t take it personal.’ Maar blijf professioneel, vriendelijk en hulpvaardig. Ga niet discussiëren of duiden. Meestal volgen nadien de excuses wel.

Ik heb het zelf meegemaakt en draai al jaren mee als gesprekondersteuner in de lotgenotengroep van ouders met stilgeboren kindjes. Honderden verhalen heb ik al gehoord. In het begin dacht ik soms het allemaal wel te weten. Ik ben immers zelf papa van sterrenkindjes Linde en Esther, dus zeker ervaringsdeskundige op dat vlak. Met de jaren echter, en ook wel dankzij de omkadering van onze organisatie, heb ik geleerd om me meer terughoudend op te stellen. Voorzichtiger. Soms denk je te weten wat iemand verlangt of denkt of voelt, maar kan je er toch helemaal naast zitten. Elk verlies is anders. Ik leerde vooral dat goed luisteren belangrijk is. Het is niet altijd een voordeel om professional of ervaringsdeskundige te zijn. De verleiding blijft dan aanwezig om een oordeel klaar te hebben als je ziet dat iemand het ‘verkeerd aanpakt’ en meteen met advies of zogenaamde goede raad te komen in de naïeve veronderstelling dat je het allemaal wel al weet.

• Leg zoveel mogelijk en zo snel mogelijk vast. Perinatale sterfte is erg vergankelijk en je hebt slechts beperkt de tijd om herinneringen te maken. Verlies daarbij geen tijd en twijfel niet, maar zorg dat zoveel mogelijk herinneringen aan het kindje en aan het moment kunnen vastgelegd worden. Biedt eventueel aan om nog een extra echo te maken als de baby nog leeft, maar de zwangerschap wordt afgebroken. Zorg voor veel foto’s van het kindje. Voor België verwijzen we hierbij naar ‘Boven de Wolken’ en voor Nederland naar de stichtingen ‘Make a memory’ of ‘Still’. Zij zorgen voor professionele fotoreportages die van onschatbare waarde zijn(*). Ook in de koesterkoffer van het Berrefonds zitten allerlei attributen om herinneringen vast te leggen. Maak vingerafdrukken of voetafdrukjes(*). Je kan een juweel laten maken van een vingerafdruk of voetafdrukjes (*). De watermethode, thanopraxie of balsemen zijn manieren om het kindje langer toonbaar bij je te houden(*). Ook Oona foundation kan behulpzaam zijn met het verstrekken van koelings- en opbaringsmateriaal(*). Weet dat ouders soms in eerste instantie niet geneigd zijn herinneringen vast te leggen. Ziekenhuispersoneel weet dat en maakt die herinneringen al decennia lang. Maar het is een goed idee er professionals bij te halen die toch veel hoogwaardigere kwaliteit kunnen leveren. Waak echter behoedzaam over de wens en de gevoeligheden van de ouders, bespreek het met ze wanneer ze dit spannend vinden en bewaak de sereniteit zodat het niet ontaardt in een circusattractie. Omdat bij perinatale sterfte het moment van welkom en afscheid samenvallen, gaat dat gepaard met een explosieve mix van tegenstrijdige emoties. Tegelijkertijd kan iets heel erg droevig en toch erg mooi zijn. Maar het blijft uiteraard een pijnlijke aangelegenheid en we moeten opletten dit moment niet te over-romantiseren of esthetiseren zoals Johan Maes het benoemde.

  “…omdat het leven mij heeft laten zien dat niets vanzelfsprekend is, dat alles soms anders loopt dan verwacht of gehoopt, en omdat ik weet hoe belangrijk beelden daarbij zijn. 

Wanneer jouw wereld stilstaat, maar de tijd verdergaat, hoop ik je een herinnering te geven en je te laten weten, dat jullie kindje nooit, maar dan ook nooit zal worden vergeten.

 Liefs, Eva ” 

(Gepubliceerd met toestemming van de auteur) Eva Vens is sinds oktober 2016 één van de meer dan honderdzeventig fotografen uit het hechte team van bezielde vrijwilligers waar ‘Boven de Wolken’ een beroep op kan doen. Eva is een kundige professional waarbij je terecht kan voor Loveshoots, huwelijks- of zwangerschapsfotografie, geboorte, lifestyle of newborn fotografie, cakesmash reportages, kinderfotografie en communiereportages. Haar stijl is zacht, warm en romantisch en je kan haar prachtige beelden en portfolio ontdekken op  evavensphotography.com.

(*) Lees over al deze initiatieven achteraan in deze module meer.

• #Noemmijnnaamenikbesta. Het is een hashtag die op sociale media gehanteerd wordt om te linken aan perinataal verlies. Blijf de naam noemen van het overleden kindje. Indien het over prenatale sterfte gaat bij zwangerschapsverlies dan is er soms nog geen naam. Moedig dan de ouders aan om zeker een naam te kiezen. We hebben er al eerder op gewezen. Dit is misschien wel de allerbelangrijkste tip. Het is erg belangrijk dat de naam genoemd kan worden. Dit gaat niet enkel om het erkennen van het kind. Het gaat ook om het erkennen van ouders als ouders. Je wordt pas vergeten als je naam niet meer wordt genoemd. Het is in dat verband ook belangrijk om zichtbaarheid te verlenen aan het kindje. Het is goed dat er kaartjes gemaakt en verstuurd worden. Dat er eventueel rituelen worden uitgevoerd. Moedig de ouders aan om het kindje een badje te geven, kleedjes aan te trekken, er liedjes voor te zingen. Laat het kindje de kamer ‘zien’? Stel het voor aan de familie en moedig de familie ook aan om het kindje in de armen te nemen. Om een prenataal overleden kindje mooi te kleden kan je terecht bij Neomaatje. Zie verder in deze module voor meer daarover. Zowel voor het welkom als voor het afscheid is de naam noemen erg belangrijk. Iedereen heeft zijn plek in het systeem en je naam is de manier om die te benoemen. Er is een tendens geweest, en soms nog, om een perinatale sterfte zo snel mogelijk te vergeten of zelfs weg te moffelen, maar ondertussen is het wel duidelijk dat juist het omgekeerde zo belangrijk is. Een kindje waarvan de naam nooit genoemd wordt sterft twee keer. Dat de naam blijven noemen zo belangrijk is blijkt wel uit de talloze herinneringssites die door sterrenouders aan hun sterrenkindjes gewijd werden.

“Hij vertelde me later dat hij nog getwijfeld had of hij het wel zou doen. Maar hij deed het dan toch. Hij was nogal handig en creatief en schiep er genoegen in om altijd erg gepersonaliseerde cadeaus te maken. Dat had hij ook nu weer gedaan. Nadien vertelde hij hoezeer hij in vertwijfeling was geweest. Hij had het aanvankelijk opzij gelegd om weg te gooien maar was dan van idee veranderd en heeft het toch als cadeautje verpakt. “Ik wist niet hoe je ging reageren,” zei hij me. “Merel was nog niet dood toen ik het maakte. Maar toen kwam dat vreselijke nieuws en dacht ik dat het zeker verscheurend pijnlijk voor jou zou zijn om iets te krijgen met haar naam erop en dat ze dan nooit zou kunnen dragen.” Ik herinner me nog exact het moment wanneer ik het cadeautje uit de geschenkverpakking haalde. Ik was me er halvelings van bewust wat er in het pakje zou zitten, want ik kende Hans’ reputatie wel van bij zovele andere aangelegenheden. En stilletjes hoopte ik dat het zou zijn wat ik dacht dat het was. En dat was het ook. Hans had de naam van Merel en de afbeelding die we voor het geboortekaartje hadden gekozen prachtig op een klein pyjamaatje gedrukt. Hoewel ik voorbereid was op wat er zou komen sprongen toch de tranen me in de ogen toen ik haar naam las op het schattige slaappakje. Het was verdriet natuurlijk, maar toch ook de dankbaarheid omdat iemand de naam durfde te noemen. Een naam die tegelijk zoveel pijn nog deed en toch zoveel vreugde bracht. We hebben Merel het pyjamaatje aan gedaan. Dat was echt  een van de meest blije momenten dat me sterk is bijgebleven.”

• Broertjes en zusjes. Deze tip is misschien eerder voor ouders en nabestaanden dan voor zorgpersoneel. Doch ook voor rouwzorgers en verdrietondersteuners wil ik aan het belang hiervan herinneren. Als een perinataal overleden kindje broertjes of zusjes heeft, dan is het erg belangrijk om ook voor hén aandacht te hebben. Het is een misverstand en een slecht idee om broertjes of zusjes weg te houden van het overlijden. Betrek ze hierbij en geef duiding op een niveau dat ze begrijpen. Ook als je denkt dat ze er niks van begrepen hebben, onderschat de impact ervan niet. Eerder in deze module gaf ik al het voorbeeld van volwassenen die in therapeutische behandeling zijn omdat ze tijdens hun jeugd niet betrokken werden bij het verlies van een gezinsgenoot. Laat de andere kinderen deelnemen aan de eventuele rituelen. Laat ze het kindje vasthouden, laat ze op hun manier afscheid nemen. En vooral: heb hierbij heel veel aandacht voor de eigenheid van broertje en/of zusje zelf. Leg vooral uit dat het niet hun schuld is. Kinderen hanteren een magisch denken en hebben soms het gevoel dat ze ergens de schuld van zijn. Zo kan het zijn dat een ouder kind een beetje jaloers was omdat er een broertje of zusje zat aan te komen en al kon aanvoelen dat de aandacht verdeeld ging moeten worden. Hij/zij zou niet meer de enige zijn. Dat is zeer menselijk. Misschien heeft hij of zij de nieuwkomer wel stilletjes weg-gewenst. Als er dan iets mis gaat bij de geboorte, dan kan het gebeuren dat het broertje of zusje denkt daarvan de schuld te dragen. Maak ook altijd goed zichtbaar welke positie ieder kind uitmaakt in het gezin. Als er een zwangerschapsverlies was tussen jouw en je oudere broer bijvoorbeeld, dan maakt dat jou niet de tweede, maar wel de derde in rij. Dit houdt verband met de vorige tip van het namen noemen en dat gaat allemaal over bestaansrecht. Maar ook de broertjes en zusjes zélf hebben uiteraard bestaansrecht. Het is daarom een goed idee om bij kraambezoek (ook) een cadeau voor hen bij te hebben. Het is uiteraard zo dat geen enkel kind zo hard gemist, gewenst en geliefd wordt als het kind dat er niet is. Dat maakt soms dat levende broertjes of zusjes wel eens in de schaduw verdwijnen. Laat  dat niet gebeuren. Het komt wel vaker voor dat door alle aandacht voor de overleden baby andere kinderen in het gezin gaan denken dat je er pas toe doet wanneer je dood bent. Dat kan je vermijden door het kind te betrekken en gelijktijdig oog te houden voor diens eigen noden en behoeften. Verwacht ondertussen niet dat broer of zus er de hele tijd met hun aandacht bij zijn. Heel vaak zal een kind gewoon verder gaan in zijn spel. Denk dan niet dat het kind niet rouwt of geen verdriet heeft. Een kind is gewoon anders dan een volwassenen en rouwt ook anders. Het is minder een permanente aangelegenheid en komt eerder in vlagen. Soms zal het zijn rouw verwerken in zijn spel. Forceer daarbij niks maar bied wel de gelegenheid om te betrekken. Om kinderen te betrekken bij het overlijden en om hen op een toegankelijke manier uitleg te geven over doodgaan bespreken we later in deze module een aantal boekjes. Graag wijzen we ook later in deze module nog op het bestaan van de organisaties Missing You , Saying Goodbye , Achter de Regenboog en Nooit voorbij.

“Fauke was zowat drieënhalf toen haar broertje Bas stilgeboren werd. Van het gebeuren zelf kan ze zich nauwelijks wat herinneren. Wel dat iedereen blij en tegelijk droevig was. Ze weet ook nog dat er veel kadootjes waren. Maar er was geen Bas. En de kadootjes waren ook niet voor Fauke. Van de jaren erna herinnert ze zich wel dat Bas een eigen plekje had op de schoorsteen. Hij had een bijzonder plekje in de tuin en ook nog eentje op het kerkhof. Haar ouders waren altijd met Bas in de weer. Hij had een eigen logo en een beroemde zanger had een liedje over hem gemaakt. Bas had een heuse eigen kledinglijn met schattige Bas-babyspulletjes. Hij had zelfs een eigen website met heel veel volgers en af en toe verscheen er een stukje over hem in de krant. Dan was mama druk met journalisten en allerlei belangrijke mensen of ging ze ergens een lezing geven terwijl Fauke bij de oppas moest. Er waren in het land heel wat mensen die hetzelfde hadden meegemaaktals Faukes’ ouders en zij kwamen soms in groepjes bij elkaar om daarover te praten. Dat hadden Faukes’ ouders zo voor mekaar gekregen. Toen Fauke op haar zesde de eerste klas in ging, wisten de juffen op school haar naam niet eens. Ze was het zusje van Bas. Het eerste woordje dat ze kon lezen en schrijven was niet ‘maan’ of ‘roos’ of ‘vis’ zoals bij alle andere kinderen. Maar wel: ‘Bas’. Bas was er nooit maar hij was er toch altijd. Met nieuwjaar maakten alle kindjes een nieuwjaarsbrief voor hun mama, papa, meter en peter en voor hun oma en opa. Fauke maakte er eentje extra. Voor Bas. Dat had de juf zo geregeld. Op een dag mocht/moest Fauke in de klas aan de andere kindjes vertellen wat een sterrenkindje was. Toen de juf uitlegde dat Fauke natuurlijk erg veel van haar sterrenbroertje hield, antwoordde Fauke dat ze dat toch niet zo goed wist. Ze wist wel dat het eigenlijk zo hoorde maar dat ze toch stiekem ook een beetje jaloers was op Bas en vaak wenste ze dat ze gewoon een broertje had gehad zoals de andere kinderen. Niet (alleen) omdat Bas dan niet dood zou zijn, maar ook wel omdat ze er dan misschien ook een beetje meer zelf zou mogen zijn.”

• Misschien wel de belangrijkste en eenvoudigste tip van allemaal. Luister. En zoals Manu Keirse het altijd zegt: “Als je klaar bent met luisteren, luister dan nog eens.” Als hulpverlener, maar ook als familie of vriend van de nabestaande wil je graag de armen uit de mouwen steken en helpen. Maar er valt geen probleem op te lossen. Er valt niks te fixen. Dit is iets dat niet gerepareerd kan worden. Het belangrijkste is dat je er gewoon bent en dat je luistert. De ouders zitten niet te wachten op goede raad of een oplossing. Zelfs niet op troostende woorden. Hoewel die soms kunnen helpen, vaak werkt het averechts. Vooral indien je onbedoeld de foute dingen zegt. Het is niet zo gek dat je de juiste woorden niet vind. In module twee van rouwatelier leggen we uit dat het komt omdat taal in een ander hersengebied zit dan de emoties. Daarin leggen we ook uit dat het absoluut willen verlenen van troost soms meer over jezelf zegt dan over de rouwende. We raden daarom aan om te oefenen in de kunst van het luisteren. Een gevallen stilte kan ongemakkelijk aanvoelen. Laat die er gewoon zijn en wacht af. Vaak zal de rouwende ouder zelf die stilte invullen en beginnen te vertellen. Het is belangrijk dat het verhaal zo vaak mogelijk verteld kan worden. Ook al hoor je het voor de tweehonderdste keer. En misschien komt er niks om de stilte op te vullen. Het is een misverstand te denken dat iemand die er niet over wil praten dan automatisch slecht zou rouwen. Probeer dan gewoon met aandacht aanwezig te zijn bij het verdriet van de ander, zonder het meteen weg te willen nemen. Pogingen om iemands verdriet weg te nemen worden vaak ervaren als het niet ernstig nemen van het verlies. Er is niks mis met te zeggen: “ik zie je verdriet, ik zie dat je het moeilijk hebt, het raakt mij heel erg, maar ik vind geen woorden”. Je kan het niet oplossen, je hoeft de pijn niet te verzachten, probeer met aandacht aanwezig te zijn. Dat helpt.

“Ze zat daar maar, in de tuin van de kliniek, aan de zuidkant van de kraamafdeling, buiten in het zonnetje. Ik zat bij haar op de bank en ik voelde me erg onwerkelijk. We hoorden voor ons het klateren van het fonteintje en achter ons de gewone geluiden die ons vanuit de open ramen van de kraamkliniek bereikten. Pijnlijke geluiden zoals lachende mensen, goedgemutste verpleegsters of een huilende baby, dat het gevoel van het gemis nog uitvergrootte. Het was verder akelig stil. Ongemakkelijke stilte. Marion hield haar dode Brecht in doekjes gewikkeld op haar schoot. Ze zei niks. Af en toe bengelde een traan over haar wangen. De stilte was oorverdovend. Wat zou het veel mooier geweest zijn indien Brechtje gekraaid had, of zelfs gehuild. Maar niks. Hij was doodstil. Ik voelde me erg ongemakkelijk. Al meerdere keren had ik in me voelen opkomen om iets te zeggen, maar ik kon de juiste woorden gewoon niet vinden. Ik  zat daar maar naast Marion en voelde me hulpeloos. Wat wenste ik dat ik nog iets voor haar kon doen. Maar ik kon niks doen. Er viel niks te fixen. Ik was volledig lamgeslagen en kon enkel maar apathisch aanwezig zijn. Net toen ik me wilde verontschuldigen dat ik haar was komen storen en dat ik niet wist wat te zeggen en dat ik nodig weer weg moest (wat niet eens waar was- maar het werd me te ongemakkelijk-), net op dat nam Marion zelf het woord en zei ze zachtjes: “Dankjewel om hier gewoon bij ons te zitten. Dit betekent zoveel voor me.”

• Blijf ver weg van cliché’s. Heel veel gemeenplaatsen worden goed bedoelend gezegd maar kunnen erg kwetsend zijn. We verwijzen hiervoor naar module twee waarin een aantal do’s en don’ts besproken worden. Op zijn website heeft het Berrefonds een bingo van foute uitspraken staan. Je gebruikt beter geen stereotypes zoals: “Komt wel goed”, “na regen komt zonneschijn”, “tijd heelt alle wonden”, “gelukkig ben je nog jong”, “Wie weet hoe erg je kindje er aan toe was geweest als het het toch had gehaald,” “Misschien was het maar beter zo”, of “Hopelijk kan je het snel een plekje geven.” Deze en andere platitudes mogen goed bedoeld of zelfs soms waar zijn, maar ze kunnen de rouwende ouders erg veel pijn en verdriet doen of zelfs boos maken.

‘Hij kwam op een stoel zitten naast de mijne. “Als je naar het licht kijkt, dan valt de schaduw achter je,” zei hij zachtjes, en legde daarbij een hand op mijn knie. Ik huilde niet eens. Ik kon alleen maar voor me uit zitten staren. Ik kon de energie niet opbrengen er iets tegenin te brengen. En ik wist wel dat hij gewoon maar lief wilde zijn en het leed wilde verzachten. De aanraking was fijn maar de woorden sneden diep in mijn hart. Wat deed dat een pijn. Het voelde precies andersom. Wat wist hij ervan. Er was helemaal geen licht om naar te kijken. Ik zat in het pikkedonker. En als je zelf in het licht staart en naar het donker tuurt, dan kan je daarin niks ontwaren. Maar dat betekent dan nog niet dat er ook niks is. Dat kan je gewoon niet zien, tenzij je ook zelf in het donker zit. Ik kon geen woorden uitbrengen en legde mijn hand op de zijne, als om aan te geven dat het wel goed was. Dat hij verder niks hoefde te zeggen. Het maakte het alleen maar erger. Hij begreep de hint verkeerd. Het was alsof hij werd aangemoedigd om in die zin verder te gaan. Er volgden nog meer van die dooddoeners. Alsof hij ze allemaal van buiten geleerd had. Toen hij over de fasen van rouw begon heb ik zijn hand opzij geduwd en ben ik wenend weggelopen. Wat was ik toen boos op mezelf. Ik vond het zo fijn dat hij bij me kwam zitten, maar hij had verdomd zijn mond moeten houden. Opnieuw was ik helemaal alleen op de wereld.’

• Wees geen vampier. Mensen in rouw, en bij uitstek na pril kindverlies zijn erg kwetsbaar. Tegelijkertijd zijn zij ook behoeftig en moet er vanalles geregeld worden. We moeten daar niet flauw over doen: ook dat is een markt waarin allerlei beroepsspecialisaties zich bekwaamd hebben. Het kan zo maar zijn dat jij laaiend enthousiast bent omtrent een welbepaalde dienst of product dat je denkt dat dienstbaar kan zijn voor de getroffen ouders. Wees daarin zeer behoedzaam en terughoudend. Stel altijd het belang en de keuze van de ouders voorop en wees niet opdringerig. Iemand die kapot is van verdriet kan het missen als kiespijn om daarnaast ook nog eens als gemakkelijk doelwit te grabbel te worden gegooid. Daarmee is geen oordeel geveld over het geheel van wat met de commerciële uitvaart-, ritueel- of rouwdienstverlening te maken heeft, maar er dient wel een zekere deontologische code gerespecteerd te worden. Helaas komt het nog voor dat sommige ziekenhuizen (en/of kraamafdelingen ervan) afspraken hebben met een plaatselijke begrafenisondernemer en ongevraagd keuzes opleggen aan de ouders. Dat zijn onwettelijke en zelfs strafbare praktijken, houd je daar ver van. Keuzevrijheid is een recht en pushen is in strijd met elke deontologische code en schaadt de beroepseer. Wil je de ouders graag wijzen op het bestaan van bepaalde diensten of artikelen, doe dat dan zeer discreet en diplomatisch, absoluut vrijblijvend, en wees eerlijk en volledig zodat ze zélf de voor hen gepaste keuzes kunnen maken. Want het kan anderzijds voor ouders soms wel fijn zijn om te vernemen dat het anders kan dan de platgetreden paden. Er zijn legio verhalen van mensen die achteraf wanneer het te laat was bepaalde diensten pas leerden kennen en er spijt van hebben dat ze dat niet eerder wisten. Het is daarbij alvast goed om op de hoogte te zijn van het bestaan van talloze gratis en andere initiatieven. Verder volgt een greep uit wat er zoal onder de zon is. Maar ga vooral niks pushen.

“Een klant wil denk ik vooral horen wat de stappen zijn, wat er mogelijk is, wat er moet, mag kan...
Het feit dat je bij ons na enkele minuten al zei: " je kan alles vragen, geen taboes, smijt alles maar op tafel…", werkte best goed, om die ruimte te creëren. Ook de snelheid waarmee je het gevoel weet op te wekken dat je als begrafenisondernemer mee wil denken, maar vooral aan de kant van de familie staat, en niet uit bent op hun geld... zorgt voor een enorm gevoel van verbondenheid…” Getuigenis van Stijn Vandeputte, na een uitvaart verzorgd door Tröst, geen doorsnee uitvaartonderneming. (Duurzaamafscheid.be) Geplaatst met toestemming van Vanessa Boel.’

Voor ouders met pril kindverlies staan er heel wat organisaties klaar om te helpen.

We noemden reeds: ‘De stilte omarmd’. Het is een vzw waar je terecht kan als sterrenouder, sterrengrootouder of anderen uit de omgeving van het overleden sterrenkindje. De organisatie doet heel wat en wil steun en hoop geven. Vzw De stilte omarmd koos zijn naam omwille van de drie betekenissen die het in zich draagt. De baby wordt omarmd, de stilte wordt omarmd en aanvaard, de vzw wil zich engageren en (laten) omarmen om te evolueren naar een gebundelde zorg. Ze bieden informatie, begeleiding, inspiratie en hulp. De begeleiding is zowel individueel als voor koppels en groepen. Link naar de site vind je terug op de website van Plan b onder de tab Links. De informatie die ‘De Stilte Omarmd’ verstrekt, is systematisch onderverdeeld naargelang het essentiële info is voor iedereen, specifiek voor de sterrenouders of specifiek voor de grootouders en de omgeving. Het gaat om wettelijke info, kennismaking met de baby en praktische tips. Het gaat over herinneringen maken, geborote/of rouwkaartje en keuzemogelijkheden van begraven/cremeren, over de afscheidsdienst en over kraamzorg. Op de tips voor de omgeving staat goed verwoord dat er geen ‘erg/erger/ergst’ bestaat en dat de ernst van vroeg zwangerschapsverlies wordt onderschat. :” Zo is ook de zwangerschapsduur geen maatstaf voor de ernst van het verlies en verdriet in het kader van perinatale sterfte. Of het kindje nu dood of levend geboren werd, of het overleden kindje nu geboren werd aan een zwangerschapsduur van 22 weken of 40 weken … Het leven van een kind begint bij de conceptie, het samenkomen van een eicel en zaadcel, en het wordt bevestigd vanaf de eerste positieve zwangerschapstest. Vanaf dat levensbepalende moment groeit het kindje niet alleen verder in de buik, maar ook in het toekomstbeeld van de ouder(s), broertje(s) en/of zusje(s), grootouder(s) … Het spreekt voor zich dat er dan geen erg, erger of ergst bestaat.” De Stilte Omarmd werd opgericht door Freya en Marijn die op 16 maart 2016 dochter Anabel stilgeboren ter wereld brachten in het UZ te Gent. Het verhaal wordt in een ontroerende blog weergegeven op de site. “…In de 24 uren die volgen, blijft Annabel dicht bij ons. Heel dicht. Nadat mama haar heerlijk lang bij haar gehouden heeft, neemt ook papa haar op zijn borst. Een moment waarvan we beiden zo hard genoten hebben, maar ook zo’n moeilijk moment… Tranen stromen opnieuw over onze wangen. Het moment wordt vastgelegd door Sharon, de fotografe die later, samen met Anneleen, Boven De Wolken oprichtte.” De Stilte Omarmd geeft individuele begeleiding, koppelbegeleiding en groepsbegeleidingen. De site biedt inspiratie voor ouders, grootouders en de omgeving. Het gaat over het (symbolisch)zichtbaar maken van je kind, met accessoires, kleding, gedenkplekken en het belang van verjaardagen. Zo vind je in de webshop de hippe sweaters : ‘Mommy to the brightest star in the sky’ en ‘There’s more to my story’. De site bevat tips over de do’s en don’ts, wat wél en (vooral wat niet) te zeggen. Het gaat over luisteren, het verdriet niet minimaliseren, het verdriet ook niet proberen op te lossen of de ouders proberen te sparen. Er worden een aantal ideeën aangereikt van hoe je sterrenouders wel kan ondersteunen. In het naamlogo van De stilte omarmd wordt het omarmen in de verf gezet door de cirkel rond de naam. Door de eenvoud van het logo en het gebruik van zachte kleuren willen ze hun kernwaarden uitstralen. Naast het logo wordt het kenteken van de ster gehanteerd, het symbool voor een overleden baby, met daarin een infinity-teken verwerkt. Het teken staat voor eeuwigdurende liefde en grenzeloosheid, m.a.w.: de liefde voor de overleden baby over alle grenzen heen.

We noemden Berrefonds reeds ivm de koesterkoffer. Christine Vandenholle, is vroedvrouw en moeder van vier kinderen waarvan het eerste, genaamd Berre, overleden is.  Christine is auteur van het boek: “Het rouwt in jou” en richtte het Berrefonds op. Vanuit haar job, maar uiteraard ook vanuit haar ervaring is Christine uitermate geraakt door het thema kindverlies. Ze vindt het belangrijk dat ervaringsdeskundigen een stem krijgen in het verspreiden van de kennis hoe er met die rouw kan worden omgegaan. Het Berrefonds ondersteunt gezinnen, en wat zijn noemen ‘Framily’: een nieuw samengesteld woord dat staat voor friends+family. Met de bedoeling om hen te empoweren om hen veerkrachtiger te maken. Berrefonds deelt in dat verband graag tips en tricks om met dat verdriet om te gaan. Ze doen dat bijvoorbeeld aan de hand van webinars waarop je gratis kan inschrijven. Te Antwerpen en te Kortrijk heeft het Berrefonds Koesterhuizen die een warme plek willen zijn voor de ruime kring rond een overleden kind(je).  Iedereen die nood heeft aan een babbel, een luisterend oor, inspiratie of gewoon warme gezelligheid zonder woorden is er welkom. Glinsterhulp is het gratis online platform voor laagdrempelig lotgenotencontact. Je kan er, als je dat wil anoniem, op een eenvoudige manier op zoek naar een ‘buddy’. Een lieve lotgenoot om je verhaal, je twijfels, je vragen, je dromen, je hoop en je verdriet mee te delen. De ‘Glinsterbuddies’ zijn stuk voor stuk ervaringsdeskundigen die iets gelijkaardigs meemaakten en met een open hart naar jouw verhaal kunnen luisteren. Je mag dus herkenbare verhalen, troost, tips uit de praktijk en een luisterend hart verwachten. Maar zij pretenderen niet professionele rouwcoaches of -therapeuten te zijn. Berrefonds biedt boeken te koop aan en verstrekt EHBF: ‘Eerste Hulp Bij Formaliteiten’ om de administratieve rompslomp te helpen doorploegen. We schreven al dat je bij het Berrefonds terecht kan voor de koesterkoffer, een mooi koffertje met daarin allerlei zorgvuldig gekozen spulletjes om tastbare herinneringen te maken aan je kind(je). Naast het eerste luik van herinneringen vastleggen omvat de koesterkoffer van het Berrefonds nog een tweede luik: het ondersteunen van het hele gezin in de weken, maanden en jaren na het verlies. Maar net zoals elk kindje en elke verliesverhaal uniek is, is ook de inhoud van de kleine Koesterkoffer uniek. Ouders mogen zelf een handgemaakt hemdje, dekentje, pampertje en setje van mutsjes kiezen in de maat en de stof die bij hun lieve kindje past. Zo krijgen ze de kans hun lieveling liefdevol te verzorgen en aan te kleden. Eventuele zusjes en broertjes binnen het gezin worden niet vergeten in de kleine Koesterkoffer. Voor hen is er bijvoorbeeld een lieve knuffel met een zakdoekje vol lichtgevende sterretjes om ‘s avonds bij het slapengaan een warm momentje te creëren voor broer of zus. In het koffertje zit ook een prachtig prentenboek ‘Voor altijd’ om het verdriet bespreekbaar te maken met andere (toekomstige) kinderen binnen het gezin. De koffer is gevuld met ideeën en materialen om de geboorte en het bestaan van een sterrenkindje vast te leggen. Elk koffertje heeft standaard dezelfde, zorgvuldig uitgewerkte inhoud zoals dubbele knuffeltjes, Koesterlied Briefkaars, Vergeet-me-nietjes zaadjes, Glazen buisje om kleine dingen in te bewaren, Koesterbandjes, Windmolentje, Fotokader voor instant foto, Sterrenalbum, Bellenblaas, Knuffel voor broer/zus, Houten kader voor gipsafdruk, en 40 gram artclay (kneedbare gips) voor een afdruk van handjes of voetjes, mini canvas om inktafdruk van voetjes of handjes op vast te leggen, Brochure Voorleesboekje broer/zus, Kleine kaartjes om extra inktafdruk van voetjes of handjes op vast te leggen en een Linnen zakje. Omdat er bij het verlies van een groter kind toch andere noden zijn dan bij het verlies van een baby kwam Berrefonds naast de Kleine Koesterkoffer ook met een Grote Koesterkoffer, voor verlies van kinderen van twee maand tot twaalf jaar. Zo zit in de grote koesterkoffer silicone om een vingerafdruk te nemen, een canvas voor een hand-of voetafdruk, een buisje voor een haarlokje of koesterbandjes om het gezin te verbinden met elkaar. Link naar de site van Berrefonds kan je vinden op de site van Plan b onder de tab ‘Links’.

Ovok is de vereniging: Ouders Van Overleden Kinderen en ontstond in 1983. De vereniging bestaat uit vrijwilligers die ook lotgenoot zijn en uit ervaring weten wat het verlies van een kind betekent. Het is de organisatie waaruit later Missing You werd geboren (zie verder). Je kan bij O.V.O.K. terecht voor individueel contact, verschillende ontmoetingsgroepen, driemaandelijks tijdschrift ’t Vergeet-mij-nietje en andere activiteiten en lezingen rond welbepaalde thema’s. Vaak voelen ouders zich onbegrepen of worden ze genegeerd door anderen. Meestal uit onbegrip of omdat men niet weet wat het is om een kind te verliezen. Niemand kan het verdriet van anderen dragen. Toch is het belangrijk om gesteund te worden door ouders die je kunnen begrijpen omdat zij dezelfde pijnlijke weg aflegden na de dood van hun kind. Door hun steun willen deze lotgenoten de weg tonen naar het op eigen kracht dragen van verdriet. De zelfhulpgroepen willen: luisteren en meeleven met je verdriet; je helpen bij het verlies van je kind; zoeken naar wegen om het rouwen meer bespreekbaar te maken in onze maatschappij; waar mogelijk samenwerken met andere verenigingen en organisaties om deze doelstellingen te realiseren. Bij Ovok kan je zowel terecht voor individueel contact als voor ontmoetingsgroepen. Een ontmoetingsgroep bestaat uit mensen die een kind verloren hebben. Elke ouder heeft zijn eigen verhaal, maar met heel veel overeenkomsten. Ontmoetingsgroepen organiseren onder andere praatavonden. Daar kan je jouw eigen verhaal brengen, proberen te verwoorden wat er in je leeft, wat je bezighoudt, in een groep mensen die kunnen begrijpen waarover je het hebt, of ook gewoon luisteren. Alle ouders zijn er welkom, ongeacht de levensovertuiging en ongeacht de leeftijd van het overleden kind: dus het kan dat je in contact komt met mensen die geen babyverlies maar verlies van een ouder kind meemaakten. Het is in zo’n praatgroep niet verplicht om te praten. Je kan er gewoon naartoe om te luisteren en je verbonden te voelen. Ovok organiseert ook wandelingen, workshops, schrijfcursussen, enz. Op de site kan je heel wat getuigenissen lezen en vind je ook een lijst met veel gestelde vragen en de antwoorden. Ovok geeft het driemaandelijkse tijdschrift ‘Vergeetmenietje’ uit. Het is een veelzijdig tijdschrift met: ervaringen en verhalen van lotgenoten, interessante artikels rond een welbepaald thema, prachtige dichtkunst, nieuws vanuit de vereniging en uit de provincies en andere praktische informatie, boekbesprekingen, een rubriek voor de kids en nog veel meer. Een los nummer kost 7€, een jaarabonnement 28€. Op de website kan je ook terecht voor het vinden van organisaties die met rouw bezig zijn, persoonlijke initiatieven en hulpverleners. Alle links staan ook op de site van Plan b.

OOK: Ouders Overleden Kind is een vergelijkbare organisatie voor Nederland, met ruim 1500 leden verspreid over heel Nederland. De activiteiten van OOK zijn erop gericht om lotgenoten met elkaar in contact te brengen. Het bieden van troost, herkenning en perspectief zijn hierin altijd het uitgangspunt. Ze zijn actief op landelijk niveau en in vijf districten: Noord, Zuid, Oost, West en Midden Nederland, en ook online. OOK heeft brochures uitgegeven oa: over hoe het is om terug aan het werk te gaan, over het omgaan met rouw in je relatie: hoe blijf je met elkaar in contact, of als je nog een kindje wil. Er is ook een brochure over rouw in de feestdagen. OOK doet gespreksgroepen, bijeenkomsten en ieder najaar een ouderweekend. Ze hebben een tweewekelijkse podcast, een Forum waar je lotgenoten treft, en ze schrijven boekenrecensies. OOK heeft een playlist op Spotify: ‘Music is the voice of my soul’. In september 2021 bracht OOK het boek uit: “Verdriet in de ogen kijken”, over veertig jaar werking OOK, 200 pagina’s met meer dan dertig aangrijpende verhalen. Je kan het boek aanschaffen bij Advenia @ 19,95€ of als je OOK lid wordt @ 15€. Lid worden kost (minimaal) 30€/jaar. In het lidmaatschap is ook het kwartaaltijdschrift : “Nabij” inbegrepen. OOK is een vereniging, die draait op vrijwilligers. Voor onder meer het steunen van lotgenoten, organiseren van activiteiten, maken van de Nabij, bijhouden van de social media, geven van communicatietrainingen en voorlichting aan professionals. Link naar de site van OOK vind je op de website van Plan b onder de tab ‘Links’.

Niet te verwarren met OVOK en OOK (zie hoger) is OVK, Ouders van Verongelukte Kinderen-Save vzw. Wat in 1993 begon als de hartenkreet van een paar ouders, is uitgegroeid tot een organisatie met een pak expertise op vlak van lotgenotencontact, slachtofferopvang, sensibilisatie en verkeersveiligheid. OVK gaat niet specifiek over perinataal verlies maar heeft heel wat expertise omtrent rouw bij nabestaanden na verlies van een kind. Wat ontstond vanuit een verontwaardiging en een aanklacht tegen verkeersgeweld groeide naar een structurele aanpak met een Lotgenotenbeweging, opvang van nabestaanden, en sensibilisatie voor verkeersveiligheid. De werking van OVK is gestoeld op drie doelstellingen. Ten eerste : hulp, begeleiding en ondersteuning bieden aan families die een kind verloren in een verkeersongeval. Ten tweede: de (professionele) opvang en begeleiding van nabestaanden van verkeersslachtoffers verbeteren en ten derde: sensibilisatie en bewustmaking inzake verkeersveiligheid. Voor de lotgenotengroepen organiseert OVK luister-en praatgroepen. Vanuit de ervaring en de expertise opgebouwd in de lotgenotenbeweging, werkt OVK er aan dat elk familielid van een (jong) verkeersslachtoffer kan rekenen op een menswaardige en efficiënte hulp, onmiddellijk na het ongeval en in de dagen, maanden, jaren na het ongeval. OVK heeft een unieke, geloofwaardige stem in het verkeersveiligheidsdebat, en voert zelf ook campagnes voor verkeersveiligheid. Samen met Vias zaten zij bijvoorbeeld achter de beklijvende Non-Bob campagne van januari 2021. Toen kregen bij alcoholcontroles in het “weekend zonder alcohol” niet alleen de nuchtere chauffeurs een ‘Bob’-sleutelhanger. Ook de op alcoholgebruik betrapte bestuurder krijgt een zogenaamde non-Bob sleutelhanger met daarop de naam van één van de kinderen die om het leven kwamen bij een verkeersongeval met een bestuurder die reed onder invloed. Axelle, Corwin, Laetitia, Nathan, Olivier, Philippe, Romina en Timmy zijn de namen van acht kinderen die op die manier om het leven kwamen. De bestuurder krijgt meteen ook het verhaal achter de naam te horen en kan zijn/haar sleutelhanger nadien omruilen voor een online sensibiliseringscursus bij Vias. Tijdens die cursus wordt dieper ingegaan op de gevolgen van alcohol op het rijgedrag. Ook de ‘blindmeters-campagne’ was spraakmakend en bracht in beeld hoeveel meters je eigenlijk blind aflegt wanneer je SMS’t achter het stuur. En de campagne ‘empty rooms’ is opmerkelijk waarbij de lege kamers van verongelukte kinderen symbolisch te huur werden aangeboden op booking.com. Als kleine vzw heeft OVK natuurlijk geen budgetten om dergelijke grote campagnes te bedenken en in de markt te zetten. De scherpe en spraakmakende campagnes dankt OVK dan ook aan de jarenlange samenwerking met het communicatiebureau Happiness Brussels waarvan de CEO Karen een lotgenote is die OVK leerde kennen toen ze in haar vorige job een campagne over verkeersveiligheid ontwikkelde. Ze voelde zich onmiddellijk betrokken bij de missie van OVK en sindsdien hebben ze een bijzondere samenwerking. Ga zeker een keer op de site kijken welke indrukwekkende campagnes OVK nog allemaal voert. Want een Plan B is natuurlijk mooi, maar een Plan A, dat ongevallen en daardoor kindersterfte kan voorkomen, is natuurlijk nog zoveel beter. OVK is niet specifiek met perinatale sterfte bezig maar heeft door te focussen op kinderslachtoffers in het verkeer wel een zeer grote expertise daar waar het verlies van je kind betreft. Link naar de website van OVK kan je vinden onder de tab ‘Links’ op de site van Plan b.

Rondpunt vzw is de slachtofferbelangenorganisatie die voortkomt uit OVK en heeft een aparte nabestaandenwerking die ondermeer voorziet in informatie over afscheid nemen van het lichaam, verzekering, het verschil tussen de strafrechtelijke of burgerrechtelijke procedure, een schadevergoeding voor nabestaanden en administratieve en praktische regelingen na een ongeval. Rondpunt stelt als expertisecentrum heel wat materialen ter beschikking. Getuigenissen, lespakketten voor scholen en organisaties, sprekers, vormingsmateriaal voor professionals en preventiemateriaal. Bijzonder is dat zij zich niet alleen profileren naar slachtoffers maar ook naar veroorzakers van verkeersongevallen. Zij richten zich ook naar naasten met informatie voor ondersteuning, ziekenhuisopname en zelfzorg. Rondpunt heeft een aantal vaste krachten in dienst en werkt daarnaast met vrijwilligers, de zogenaamde ‘buddies’. Link naar de website van Rondpunt kan je vinden onder de tab ‘Links’ op de site van Plan b.

Verlies van een kindje heeft niet alleen impact op de ouders, maar uiteraard op het hele gezin, ook op de andere kinderen in het gezin. Soms denken ouders wel eens dat ze dat kunnen verdoezelen of verborgen houden, of dat kleine kindjes nog te jong zijn om te snappen wat er gebeurt. Vergis je niet: kleine kinderen zijn uiterst gevoelig voor allerlei signalen dat er iets niet klopt. Dat er iets anders is dan anders. Dat de ouders misschien verdrietig zijn, boos of prikkelbaarder zijn dan anders. Het is daarom geen goed idee om kinderen weg te houden van het overlijden van een broertje of zusje. Een beter idee is om ze daarbij te betrekken. Om ondersteuning te bieden aan deze kinderen indien het nodig is, bestaat er ook de vzw Missing You die lotgenotengroepen organiseert waar de kinderen gratis terecht kunnen. Tijdens het schooljaar biedt Missing You creatieve rouwgroepen aan voor kinderen  over heel Vlaanderen. Elke maand geven ze kinderen, jongeren en jongvolwassenen de mogelijkheid om hun verhaal te delen met leeftijdsgenoten en vinden die steun en erkenning bij elkaar. Het kind praat daar niet alleen over zijn/haar ervaringen, maar krijgt ook de kans om deze te uiten op verschillende creatieve manieren zoals tekenen, schilderen, boetseren, enz. In de kalender op de site van Missing You vind je een overzicht wanneer en waar de praatgroepen voor kinderen doorgaan. Je kan op elk moment doorheen het jaar aansluiten en Missing You draait op vrijwilligers waardoor je niks hoeft  te betalen. Missing You organiseert tijdens de zomer een kamp waar kinderen lotgenoten kunnen ontmoeten en kunnen praten over de persoon die ze missen. Ze krijgen er de kans om op een creatieve manier uiting te geven aan hetgeen waarvoor ze geen woorden voor kunnen vinden. Daarnaast organiseert Missing You elk jaar een ontmoetingsdag in oktober. Op deze symbolische startdag van het nieuwe Missing You-jaar komen kinderen, jongeren, jongvolwassenen en hun ouders per leeftijd samen om ervaringen uit te wisselen en een creatieve workshop te volgen die past bij het thema van die dag. Ikzelf was een poosje vrijwilliger als praatgroepbegeleider bij de groep van de  jongvolwassenen van Missing You te Antwerpen. Push je kind niet om er naartoe te gaan als het daar geen zin in heeft en doe het vooral niet als het je niet nodig lijkt, maar weet wel dat het bestaat. Let wel: Missing You biedt lotgenotencontact, geen therapie. Er zijn drie leeftijdsgroepen: kinderen, jongeren en jongvolwassenen. Missing You heeft ook een uitgebreid educatief aanbod en een helpende literatuurlijst. De organisatie Saying goodbye heeft een vergelijkbaar aanbod. Link naar beide sites vind je op de website van Plan b, onder de tab ‘Links’. Het zijn de allereerste links die je tegenkomt.

Achter de regenboog (Ndl) organiseert lotgenotenweekenden voor kinderen en gezinnen die een verlies meemaakten. Er zijn kinderweekenden en gezinsweekenden. Bij de Adviesdienst kan iedereen terecht met vragen over rouw en verlies bij kinderen en jongeren. Dit kan zowel telefonisch als per mail. Ouders, familieleden, kinderen & jongeren, begeleiders, scholen, artsen, professionals en anderen kunnen hen benaderen. Achter de regenboog deelt graag haar visie en kennis over kinderen en rouw. Zo kunnen ze zorgen voor een informatiestand met diverse boeken en materialen over rouw. Vrijwilligers bemannen de stand en zijn er om vragen te beantwoorden en de bezoekers voor te lichten over de activiteiten. Daarnaast kunnen zij op scholen zorgen voor voorlichting en workshops over de omgang met rouw in de klas. Dit aanbod is bedoeld om leerkrachten in het basis en voortgezet onderwijs te ondersteunen. Ook kan er gekozen worden voor een interactieve workshop op basis van de “Informatiekoffer”. Na afloop hebben leerkrachten zowel kennis als praktische handvatten om mee aan de slag te gaan. Ook voor andere instanties verzorgen zij lezingen en trainingen in het omgaan met kinderen, jongeren en rouw. De naam ‘Achter de Regenboog’ werd door de eerste groep kinderen bedacht. Het eerste kinderweekend vond in 1994 plaats, het eerste gezinsweekend een decennium later. Het bemensen van de informatie- en advieslijn, het uitgeven van informatieve brochures en boeken, geven van trainingen, lezingen en organiseren van de lotgenotenweekenden -aanvankelijk allemaal door KaraLeela bedacht en uitgevoerd- werden geleidelijk aan steeds meer ondersteund door een zestal psychologen/pedagogen, een secretariaat, een bestuur en een steeds groter groeiend kundig en enthousiast vrijwilligersteam. Link naar de website van Achter De Regenboog kan je vinden onder de tab ‘Links’ op de site van Plan b.

Stichting Jonge Helden (Ndl)  werd in september 2008 opgericht, met als doel om laagdrempelige preventieve begeleiding en ondersteuning te bieden aan kinderen en jongeren die met rouw of verlies te maken hebben. Stichting Jonge Helden heeft acht verschillende programma’s voor verschillende doelgroepen. Ze zijn er voor vluchtelingen (Nieuwe heldenprogramma) en voor kinderen van gescheiden ouders (Kameleonprogramma) of voor kinderen die een ernstig ziek familielid hebben (Overhoopprogramma). Het Sterprogramma is een lotgenotenprogramma voor kinderen die een jaar of langer geleden hun vader, moeder, broer(tje) of zus(je) hebben verloren. Het is preventief, en dus voor kinderen die (nog) geen problemen ervaren, en is gebaseerd op het programma Gedeeld Verdriet Rouw van Riet Fiddelaers-Japsers. Aan een Sterprogramma doen 5 of 10 kinderen mee uit 1, 2 of 3 leerjaren. Het programma vindt plaats op school, onder schooltijd, maar de ouders worden nauw betrokken. Stichting Jonge Helden biedt ook presentaties op school aan en informatieavonden voor  ouders. Jonge Helden ontwikkelen vaak (ernstige) problemen. Jonge Helden die veel steun en begrip in hun nabije omgeving krijgen, zijn hierop een uitzondering. Zij organiseren en mobiliseren daarom zo goed mogelijk die hulp en steun in de nabije omgeving van Jonge Helden.

Tor-is-dood is een initiatief van Rouwloods uitvaartbegeleiding en kinder-coaching praktijk Villa Hoep. Met Tor-is-dood maakten ze een creatief gezinspakket dat uitnodigt om samen met kinderen te ontdekken wat de dood betekent en wat daarbij komt kijken. Kinderen hebben van nature een nieuwsgierigheid naar de dood. Terwijl volwassenen het vaak moeilijk of ongemakkelijk vinden om met kinderen over de dood te praten. Dit pakket helpt je voorbij de verlegenheid om hierover in gesprek te gaan en leert kinderen dat de dood een natuurlijk onderdeel van het leven is. Het pakket is zo opgezet dat het educatief is op zowel hoofd- als hartniveau. Met Tor-is-dood willen zij het taboe dat rust op de dood doorbreken en handvatten aanreiken waarmee je het onderwerp bespreekbaar kan maken met kinderen. Dat kan tijdens een situatie waarin je als gezin of klas te maken krijgt met verlies, maar dat kan ook juist als er geen directe aanleiding is. Alles wat leeft gaat dood, en hoe mooi zou het zijn als kinderen ook leren beseffen dat de dood bij het leven hoort. Vanuit een vertrouwde omgeving, waarin zij zich gehoord en gesteund voelen. Het pakketje bestaat uit een dode (platiek) tor, vijf kaarten aan twee zijden beschreven met opdrachten en vragen, een glazen potje en een zakje met veertjes, kraaltjes , een beschrijving, klei en kaarsjes. Tor-is-dood gebruikt  duurzaam karton en ecologisch opvulmateriaal van Eco Flo©. Dit is vervaardigd uit GM-vrij zetmeel en is oplosbaar in water en 100% afbreekbaar in de aarde. Het is composteerbaar en kan bij het GFT afval worden weggegooid. Ze werken graag samen met sociale ondernemingen zoals Dipam waar ze kaarsen maken van 100% natuurlijke bijenwas en de houtwerkplaats van ZWAT-Zorgwerkplaats. In de pakketten maken ze zoveel mogelijk gebruik van schatten uit de natuur, kringloopvondsten en restmaterialen. Het bijgeleverde biologische bloemzaad is van Honey Highway en draagt bij aan het in stand houden van de bijen en biodiversiteit. Met de aanschaf van het pakket draag je niet alleen een steentje bij aan een schonere aarde, maar zorg je ook voor een betere wereld om ons heen. Bij de aankoop van een gezinspakket doneert Tor-is dood € 1,50 euro aan Nationaal Fonds Kinderhulp. 

Met Lege Handen werd opgericht door Katelijne Vuerstaek en Gaston Eysermans die in de vereniging OVOK (zie hoger) toevallig enkele ouders ontmoetten waarvan hun kind tijdens of vlak na de geboorte was overleden. Het verhaal van Katelijne en Gaston was anders dan dat van de andere OVOK-ouders. Zij hadden immers geen verhaal, geen herinneringen aan hun kind Nele dat in 1990 levenloos werd geboren. Het ziekenhuis had toen alles geregeld opdat Katelijne en Gaston rustig naar huis konden gaan en konden vergeten… Zo voelde toen alvast hun verblijf in het ziekenhuis aan. Neles ouders konden en wilden niet vergeten… Nele kreeg een afscheidsdienst en een grafje met een steen. Officieel had Nele echter geen naam. ‘Levenloos aangegeven’, stond er in haar ouders’ trouwboekje. Toen verschillende koppels van OVOK terug in verwachting waren, ontstond er een hecht contact én groeide de wens om hun ervaring met anderen te delen. Met Lege Handen werd opgericht. MLG bestaat uit vrijwilligers. Ze brengen het driemaandelijks ledentijdschrift ‘Lichtpuntje’ uit, gemaakt door en voor leden. MLG heeft een gesloten facebookgroep voor ouders en een aparte voor grootouders. Op de site verschaft MLH veel praktische informatie over wanneer je kindje sterft. Over gevoelens, hoe je lichaam reageert, contact met je baby, herinneringen, geboorte en overlijdensskaartje, autopsie, begraven of cremeren, de afscheidsdienst en de formaliteiten. Maar ook hoe het is als je terug thuis komt, je verdriet, de nieuwe gevoelens, reacties van de omgeving, het praten over je kindje(s), bijzondere data, kerkhofbezoek, broertjes en zusjes, een eventuele volgende zwangerschap en tips voor de omgeving. Er staan op de site een aantal troosttips en een aantal do’s en don’ ts. Met Lege Handen is meer dan alleen maar een zelfhulpgroep voor ouders van een overleden baby. Ze werken actief samen met andere organisaties en verenigingen die bij de werking aanleunen en bieden ook hun expertise aan in ziekenhuizen en onderwijsinstellingen die iets willen opsteken van hun ervaringen. Dit doen ze door middel van lezingen, getuigenissen of workshops. Vaak voorkomende lezingen zijn: “Zorgonderzoek met lege handen”, “Van vroedkunde naar verlieskunde,” “ Zorg en zelfzorg bij rouw en verlies” en “Hoopvol leven met de dood van je kind.”

Dans en muziek nemen over daar waar woorden soms tekortschieten.  In opdracht van Met Lege Handen werd een dans gechoreografeerd door Sofie Verhoelst.  Zij deed dit deels op muziek die gecomponeerd werd door studentes Master Muziektherapie van LUCA School of Arts Campus Lemmens Leuven.  18 amateurdanseressen van de Leuvense Balletacademie zetten hun passie voor dans in om het aangrijpende verhaal te vertellen van ouders die een kindje verloren. De dans ‘met lege handen’ vertelt over verwachting, verlies, wanhoop, rouwen, aanvaarden. De dans is op Youtube te bekijken, op de site van MLH vind je de link.

Met Lege Handen organiseert praatgroepen in Vlaanderen. Tijdens een praatgroep ontmoet je andere lotgenoten. Je bent welkom om te vertellen over je overleden kindje, maar je bent ook welkom om te komen luisteren. Je kunt alleen aansluiten of samen met je partner. Het kan deugd doen om te voelen dat je niet alleen bent in je verdriet en om herkenning bij andere ouders te ervaren. Het kan ook bevrijdend werken te horen dat de struggles die je misschien als koppel hebt vanwege een verschillend omgaan met rouw, ook bij andere koppels voor komt. Sommige praatgroepen vertrekken vanuit een thema, maar er blijft steeds ruimte voor je eigen verhaal en wat er op dat moment sterk in je leeft. De gesprekken worden geleid door medewerkers van de vereniging. Zij zijn geen therapeuten, wel lotgenoten die al langer in hun rouwproces zitten. Ze bieden geen pasklare oplossingen, maar zijn er om te luisteren en mee op weg te gaan. Op de site kan je een kalender raadplegen om te zien wanneer welke praatgroepen doorgaan. Er zijn praatgroepen in Herent, Antwerpen en Mol. MLH bestaat ondertussen dertig jaar en ze bieden via de webshop een aantal kleinoden te koop aan ter ondersteuning van de werking, waaronder het inmiddels beroemde potje vergeet-me-nietjes.

Boven De wolken hadden we reeds vermeld. Zij bestaan uit een team van meer dan honderdzeventig vrijwillige fotografen die sterrenouders ondersteunen door gratis professionele fotosessies van hun baby aan te bieden.

De vrijwilligers van Boven De Wolken zijn zoveel meer dan alleen maar fotografen. Zij staan in de frontlinie en zijn diegenen die bij de ouders vaak mee de eerste klap opvangen van het rauwe verlies. Zij zijn niks minder dan eerstelijns hulpverleners en niet alleen hun werk, maar ook gewoon hun aanwezigheid is van onschatbare waarde voor de ontredderde ouders.

Boven de wolken ontstond zes jaar geleden, in april 2016. Vier jaar eerder had mama Sharon, haar sterrenkindje Nina verloren. Ze had een uitgebreide fotoreportage van haar overleden kleine schat gemaakt om met veel fierheid haar kleine meisje aan de wereld te kunnen tonen zonder dat het choqueert. Drie jaar later is het vroedvrouw en fotografe Anneleen die bij het overlijden van sterrenkindje Marilou hetzelfde doet en drie intense dagen beleeft met de ouders van Marilou. De ouders vertelden wat een wezenlijk verschil dat voor hen gemaakt had en Anneleen besloot voortaan deze taak op zich te nemen. Ze ontmoette Sharon op social media en formuleerden een gezamenlijk doel:   ‘Iedere sterrenouder in België de mogelijkheid bieden foto’s te laten nemen van hun sterrenkindje. Dit met veel respect, liefde, ervaring en geheel gratis.’  Zo werd nog eens een jaar later, op 14 april 2016 ‘Boven de wolken’ boven de doopvont gehouden. Boven De Wolken bevat in Vlaanderen een team van 170 fotografen en 30 administratieve medewerkers. Jaarlijks zijn er een 800-tal oproepen. Ondertussen is er ook uitbreiding naar Wallonië. Op de site van Boven De Wolken kan bovendien elk sterrenkindje een virtuele plek krijgen, waar iedereen dan ook terug te vinden is. De ‘Sterrenhemels’ zijn gerangschikt per jaar. Er is een gastenboek waarin bezoekers hun bericht kunnen achterlaten. Boven De Wolken heeft ook een playlist en heeft podcasts om te beluisteren. De site bevat links naar allerhande organisaties maar ook adressen voor graf, kisten, urnes en mandjes op maat van baby’tjes. Er is tevens een kinderboekenrubriek. Omdat alle kinderen verdienen te schitteren en er niks ergers is dan doodgezwegen worden, voorziet Boven De Wolken in een mooie geboorteakte voor je kindje. Net zoals OVOK heeft ook Boven De Wolken een bescheiden webwinkel (Wolkenshop) met boeken, decoratie, gadgets, wenskaarten, kleren en speelgoed. De site biedt daarnaast plaats aan de persoonlijke verhalen van lotgenoten en er is een privé facebookgroep met 1500 leden. Boven de Wolken is niet te verwarren met ‘In de Wolken’, dewelke een uitgeverij is, gespecialiseerd in boeken over verliessituaties (zie verder). Link naar de website Boven de Wolken kan je vinden op de site van Plan b onder de tab Links.

In Nederland bestaat een gelijkaardig initiatief onder de benaming Stichting Still fotografie.  Still biedt ook gratis een fotoreportage aan families van een ernstig ziek kind of ouder of van een zieke, stervende of overleden baby vanaf 13 weken zwangerschap. Link naar de website van Still kan je ook vinden op de site van Plan b (tab Links).

Initiatieven mbt afscheidsfilm- en fotografie die gelijken op Boven de Wolken en op Still vind je nog in Nederland bij Early Birds, Living Memories, Make a Memory, en de Aya Memorian foundation. Stichting Early Birds fotografeert zieke kinderen geboren tussen de 24-36 weken die minimaal 3 weken in het ziekenhuis blijven. Stichting Living Memories biedt kinderen en jongeren in de leeftijd van 0 tot 18 jaar met een levensbedreigende ziekte de mogelijkheid kosteloos via video- of audio-opname hun levensverhaal vast te leggen. De Aya Memoriam Foundation fotografeert kosteloos in ziekenhuizen en in de thuis situatie, ongeachte de zwangerschapsduur of jonge leeftijd van het kind. Ze is werkzaam in Zuid-Holland, Noord- Holland, Overijssel en Drenthe. Alle links naar deze en nog veel meer sites kan je terugvinden op de website van Stille Levens, onder de tab ‘Informatie’, onder ‘nuttige websites’.

Make a Memory  fotografeert op verzoek van ouders en via bemiddeling van zorgprofessionals ernstig zieke, terminale en overleden kinderen in de leeftijd van 23 weken (zwangerschap) tot en met zeventien jaar. Met een landelijk netwerk van ruim 120 professionele fotografen (in Nederland) worden thuis of in het ziekenhuis foto’s gemaakt. De ouders ontvangen kort daarna een boekje met vijf afdrukken. Daarnaast ontvangen ouders een USB-stick met dezelfde beelden in hoge resolutie plus alle overige geselecteerde beelden. De foto’s  bieden de ouders troost en een blijvende herinnering en kunnen wezenlijk helpen bij de verwerking van het verlies. De fotografen werken belangeloos en hun werk onderscheidt zich in positieve zin technisch en inhoudelijk van de foto’s die ziekenhuispersoneel en ouders zelf kunnen maken. Voor de ouders zijn er geen kosten verbonden aan het ontvangen van foto’s van Make a Memory. Alle onkosten worden gedragen door sponsoren, donaties, schenkingen en andere wettige inkomsten. Make a Memory werd in oktober 2008 opgericht en heeft in de afgelopen 12,5 jaar meer dan 11.000 kinderen gefotografeerd. De Stichting wordt geleid door een vijfkoppig bestuur en biedt met een groot aantal fotografen landelijke dekking. Een comité van aanbeveling ziet toe op de professionaliteit. Aangrijpend op de site is de film ‘Trots&Troost’ die een beeld geeft van de ervaringen van een aantal sterrenouders, en ook van de ouders van een overleden tiener. Stichting Make a Memory brengt een herinneringsboek uit dat speciaal is bedoeld om een periode vol liefde, verdriet, hoop en afscheid nemen vast te leggen. Een babyboek om verdriet een plek te geven, waardevolle momenten vast te leggen en altijd te blijven herinneren. Het boek is prachtig geïllustreerd door Roos Sanders.  Link naar de website van Make a Memory kan je vinden op de site van Plan b onder de Links.

Een spinoff op de site van Make a Memory is hun pagina Troost.nl. Troost.nl wil alle informatie aanreiken waarnaar je op zoek bent, tijdens elk stadium op de weg van verliezen, verwerken en vooruit kijken. Deze pagina, die eigenlijk een onderdeel is van Make a Memory, is een beetje rommelig en onoverzichtelijk maar heeft anderzijds wel een ruim aanbod aan blogs en ervaringen. Er worden een zestigtal boekentips gegeven en een aantal links naar hulpinstanties die in meerdere rubrieken terugkomen (bijvoorbeeld bij de blogs, bij de ervaringen of in de tab ‘afscheid nemen’) Er is een bescheiden webshop met vijftien artikelen en een sterretjespagina waarop je kindje een herinneringstekst krijgt. Er is een gedichtenrubriek en een zestal documentaires. De zoekmachine op de site is niet echt een meerwaarde want de zoekresultaten zijn irrelevant voor de ingegeven zoekcriteria.

In de wolken, is zoals daarnet vermeld, een uitgeverij die gespecialiseerd is in boeken en werkmiddelen over verliessituaties. In de Wolken is gespecialiseerd in verlies op allerlei terreinen. Zoals verlies door ziekte, overlijden, echtscheiding en verliezen van je baan. Daarbij krijgt de invloed van hechting en van traumatische ervaringen op het rouwen specifieke aandacht. Hun uitgeverij Circle Publishing richt zich meer op verlies en transitie in de zakelijke context. Publicatiebureau ‘In de Wolken’ is van Riet Fiddelaars-Jaspers en is onderdeel van Uitvaartbureau Jan Fiddelaers BV uit Heeze. Riet Fiddelaars-Jaspers heeft tientallen boeken over rouw geschreven waarvan de meeste in de literatuurlijst van Plan b zijn opgenomen. Link naar de website van In de Wolken kan je vinden op de site van Plan b onder de Links.

Zorgnetwerk Sterrenkinderen werd opgericht door Shanti Van Genechten en prof. dr. Lode Godderis van Kinderwens Expertise Netwerk en is een online hulpverleningsplatform rond perinataal verlies voor ouders die een kindje verliezen tijdens de (prille) zwangerschap, bij de geboorte of kort erna. Om sterrenouders zo goed mogelijk te kunnen ondersteunen, bouwen zij in België een netwerk uit van ziekenhuizen, centra en hulpverleners die vertrouwd zijn met de zorg rond perinataal verlies. Zo hopen ze bij te kunnen dragen aan een betere levenskwaliteit en de kans op depressie bij de ouders te verkleinen. Sterrenkinderen biedt ouders, hun naaste omgeving en zorgverleners een laagdrempelig en kwalitatief aanspreekpunt aan. Ze zorgen ervoor dat de zorgvraag met kennis van zaken erkend en beantwoord wordt en zo op de juiste plek terechtkomt binnen het zorgnetwerk. Sterrenkinderen wil ouders van sterrenkinderen ook de mogelijkheid geven om informatie en ervaringen uit te wisselen met lotgenoten. Daarvoor werken zij nauw samen met belangrijke partnerorganisaties. Daarnaast willen ze de versnipperde professionele zorg beter stroomlijnen en coördineren. In 2015 lanceerde Shanti Van Genechten het woord ‘zwangerschapsverlies’ in Vlaanderen. Voor de meeste mama’s en papa’s past het woord ‘miskraam’ niet bij de gevoelens die zij op dat moment hebben en komt het vaak ook kwetsend over. Omdat het voor de ouders die een kindje verloren hebben, zo belangrijk is om een meer gepaste, respectvollere term te gebruiken, pleitte Kinderwens Expertise Centrum ervoor dat het woord ‘miskraam’ vervangen werd door ‘zwangerschapsverlies’. Via de K-E-N Academy biedt Sterrenkinderen een gespecialiseerde jaaropleiding ‘perinataal verliesconsulent’ aan. Via deze vorming vinden zorgverleners de nodige houvast om ouders en gezinnen te ondersteunen na hun perinataal verlies en hen bij te staan in hun verdere rouwproces. Daarnaast is er ook een opleidingsaanbod om ziekenhuismedewerkers op te leiden. Een ruw idee van wat de opleiding inhoudt kan je op de site terugvinden waar voorbeelden te zien zijn uit de brochure die de basismodule en verdiepingsmodules toelicht, met de inhoud per lesdag en de prijzen. Sinds academiejaar 2021-2022 werkt Sterrenkinderen  samen voor opleiding rond perinataal verlies met Professor Robert Neimeyer van het Portland Institute for Loss and Transition. Het Christelijke Mutualiteiten gezondheidsfonds financierde de ontwikkeling van het gratis online hulpverleningsplatform om de gezamenlijke initiatieven en vertrouwenspersonen te stroomlijnen. Het platform wordt ondertussen verder ondersteund door de nieuwe sterrensteden en sterrengemeenten. De link naar de website van Sterrenkinderen staat op de site van Plan b onder de tab Links. Sterrenkinderen is een onderdeel van vzw Kinderwens en is niet te verwarren met de volgende :

Sterrenkindjes. Niet te verwarren met bovenstaande is de blogspot ‘Sterrenkindjes’, een persoonlijk initiatief van medisch laborante Heidi Vandyck die in 2010 dochter Kobie verloor, zeventien dagen na de geboorte. Leukemie. Een jaar later leed Heidi opnieuw zwangerschapsverlies na twaalf weken. Heidi blogt over haar ervaringen, deelt veel informatie over Leukemie, en nodigt anderen uit om te reageren.

Oona foundation werd opgericht door de ouders van dochtertje Oona dat overleed kort na haar geboorte op 21 maart 2019. Uit dankbaarheid voor Oona’s leven en uit dankbaarheid voor de inzet van talrijke vrijwilligers die zich dag en nacht inzetten bij het ondersteunen van ouders bij zo’n groot verlies besloten zij fondsen te werven om die werking verder te kunnen zetten en uit te breiden. Oona foundation bezorgt kosteloos opbaringsmateriaal om je overleden kindje op een veilige en comfortabele manier dicht bij je te houden. Zowel in het ziekenhuis als thuis. Manden met koelelementen, mooie schalen voor de wateropbaring (*) en een koelmatras om in eigen wiegje of babybedje te leggen. Oona foundation ijvert ervoor om overleden baby’tjes zo lang mogelijk, veilig en geborgen, bij de ouders te laten verblijven.

(*) De watermethode is het opbaren van prenatale embrio’s in water,  en is een zachte en liefdevolle manier om een prenataal overleden baby te zien en te koesteren. ­Omdat het kindje in water veel langer mooi blijft dan daarbuiten, geeft de watermethode aan ouders en hun naasten kostbare extra tijd. Zo kunnen zij welkom heten en afscheid  nemen van dit leven dat al eindigde nog voor het echt begon. Op de website  watermethode.nl lees je aangrijpende getuigenissen van ouders en vind je talloze foto’s van jonger en ouder dan zestien weken (zwangerschap). Wanneer je kindje levenloos geboren wordt, sta je voor de verdrietige taak van welkom  heten en afscheid  nemen tegelijk. De extra tijd die je bekomt dankzij de watermethode is dan erg welkom. Op de site watermethode.nl staan heel wat links naar bijzondere afscheidszorgers bij vroeg babyverlies en naar allerhande hulpinstanties. Een beetje vreemd is dat deze werden ondergebracht in de rubriek FAQ.

Bij Eleonoor kunnen gezinnen terecht die getroffen werden door stilgeboorte of overlijden van een jong kind. Eleonoor vzw is geen klassieke maaltijdservice maar zorgt voor ‘echt’ eten, lekker en zoals het ‘thuis’ is. Met liefde gemaakt door één van hun vrijwilligers, een kookmama, -papa, -oma of -opa. Je hoeft de maaltijden enkel nog op te warmen. Alles wordt geleverd in een mand met extra’s die het getroffen gezin ondersteunen. De rouwmand en de maaltijden worden aan huis gebracht door één van de vrijwilligers, en dat gedurende vijf  opeenvolgende dagen na de stilgeboorte of het overlijden van de baby, zoon of dochter. Ook Eleonoor heeft een lotgenotenwerking, een facebookgroep en een spotify playlist. Met een zoekopdracht is de playlist genaamd: ‘Eleonoors Troost Liedjes’ niet te vinden. Maar op hun site vind je wel de links, onderaan in de footer bij de Social Media links. Waarom is het werk dat Eleonoor doet zo belangrijk? Een rouwproces is naast een mentaal proces ook een fysiek proces. Een lichamelijk mechanisme waarbij hoge dosissen stresshormonen worden vrijgegeven, treedt in werking. Hierdoor treden tal van lichamelijke effecten op. Zo hebben de vrijgegeven stresshormonen een directe invloed op de spijsvertering en het immuunsysteem.  Adrenaline & noradrenaline die zorgen voor een verhoogde bloeddruk & hartslag bij stress maken dat de aanmaak van spijsverteringssappen vermindert, de opgeslagen energievoorraad uit lever en spieren komt hierdoor vrij. Cortisol, het hormoon dat ervoor zorgt dat het lichaam na shock terug in balans komt, zorgt er tevens voor dat de  bloedsuikerspiegel stijgt waardoor het immuunsysteem wordt uitgeschakeld en de spijsvertering vertraagt. Symptomen hiervan zijn het wegblijven van het hongergevoel en vermoeidheid die optreedt. Tijdens een rouwproces wordt het lichaam gedurende een lange periode blootgesteld aan de stresshormonen waardoor het gezond houden van de cellen op de achtergrond verdwijnt. Hierdoor ontstaan er tekorten op de plaatsen waar de energie wordt weggehaald waardoor men zich zwak en vermoeid voelt. Hieruit ontstaan er psychologische effecten zoals het je niet goed voelen, je opgejaagd voelen, agressie, depressie,…Eleonoor wil dat er ruimte is om te rouwen in de beste omstandigheden. Want rouwen kost veel energie van het lichaam. Je lichaam en geest rust geven kan alleen maar als er goed zorg wordt gedragen voor je lichaam.  Comfort food is op momenten als deze rustgevend, voedend en hartverwarmend. Niet alleen fysiek voor het lichaam, maar ook de geborgenheid van een homemade meal doet wonderen. Een beetje misleidend zou de term ‘Rouwkost’ kunnen zijn. Een goed gevonden benaming die het rouwen parafraseert, maar heel wat anders is dan enkel rauwkost. Een aantal van de schotels staan afgebeeld op de website. Het zijn stuk voor stuk gezonde evenwichtige en lekkere volledige maaltijden, gaande van groenteschotels, pastaschotels, lasagna’s, quiches, ovenschotels, nasi goreng, andijvie stamppot, zowel veggie als vleesschotels, compleet met lekkere desserts erbij. De site vermeldt getuigenissen van de vrijwilligers, maar ook een aantal recepten ter inspiratie. Zorgverleners kunnen bij Eleonoor een infopakket aanvragen om het initiatief bij hun cliënteel bekend te maken. Link naar de site vind je op de website van Plan b onder de tab Links.

Elisio Vlinderpost is een vzw door en voor sterrenouders, opgericht in 2018 nadat Anna en Salvador Neyens veel te vroeg hun kleine Elisio verloren. Elisio Vlinderpost stuurt mama’s en papa’s van sterrenkindjes een wenskaart op Moederdag, Vaderdag en/of de geboortedag van hun kindje. Op elke wenskaart staat een hartverwarmend gedicht waarmee de vzw aan ouders die een kindje verloren hebben, een hart onder de riem wil steken. Voor vele ouders blijft het belangrijk om stil te staan bij het verlies van hun sterrenkindje. Op 10 november 2017 werd Anna’s en Salvadors  zoontje Elisio na 24 weken geboren. Ze waren dolgelukkig, maar jammer genoeg verloor hun lieve Elisio de strijd na twee dagen. Het verlies viel hen heel zwaar. Enkele maanden later schreef Anna een kaartje naar haar man Salvador voor Vaderdag. De woorden die sterrenkindje Elisio aan Anna had toegefluisterd ontroerden haar man heel erg. Ze besloten samen dan ook dat alle mama’s en papa’s van sterrenkindjes recht hebben op een liefdevol kaartje. En zo werd vzw Elisio Vlinderpost geboren. Met dit initiatief willen zij sterrenouders een hart onder de riem steken, zodat ze weten dat ze er niet alleen voor staan en dat hun kindje altijd dichtbij is. Het is ook een manier waarop Anna’s en Salvadors eigen kindje Elisio kan blijven verder ‘voortleven’. En ook elk ander overleden kindje leeft verder in het hart en in de herinnering van de ouders. De wenskaarten zijn volledig kosteloos. Deelnemen kan eenvoudig door in te schrijven via de website. Online staat ook de verjaardagskalender van alle sterrenkindjes en je kan kiezen of je je kindje daar wel dan niet op wil vermeld zien. Link naar Elisio Vlinderpost vind je op de site van Plan b onder de tab links.

Sterrenpost. Ook  in Nederland kan sterrenpost aangevraagd worden en is een initiatief van  Bedje in de wolken en vRouwen aan de keukentafel, van loopbaancoach van het jaar Birgit Vandermeulen. Het verliezen van een kindje is niet alleen voor de ouders een ingrijpende gebeurtenis, het is ook aangrijpend voor broers, broertjes, zussen of zusjes van het overleden kindje. Speciaal voor deze broers en zussen van een Sterrenbroertje of Sterrenzusje kan Sterrenpost worden aangevraagd. Een symbolische verrassing, als aandenken aan een mooi en bijzonder kind. Hiertoe kun je een mail sturen ([email protected]) met de naam van het sterrenkind, de naam en leeftijd van de broers en zusjes en je woonadres. Birgit is ook schrijver van het gelijknamige boek waarover later in deze module meer. Rouw heeft getuigen nodig. De voormalige workshops van ‘vRouwen aan de keukentafel’ krijgen tegenwoordig een andere vorm in individuele coaching op het gebied van rouw- en rouwverweving. De persoonlijke verlieservaring en de feedback van cliënten van Birgitte zijn bevestigend: het is heel fijn om na het verlies van een kind met een professional te praten. Om het verdriet aan te kijken en het leven (wederom) zin te geven. Dat doet ze tegenwoordig in haar private praktijk Feelwise. Birgit is drummer en blogt ook. Dat gaat -niet altijd, maar wel vaak-, over rouw. Naast coaching levert Birgit  periodiek een (vakinhoudelijke) bijdrage aan landelijke en regionale media. Daarnaast is ze een drietal jaar vaste maandelijkse columnist van de MooiBoxtelKrant geweest en schrijft ze verhalen uit de (coach)praktijk. Birgit is zelf gescheiden en samen met journalist Erwin Wijman schreef ze in 2020 het boek ‘Uit elkaar dan met elkaar’ Dat boek gaat niet over (gewone) rouw maar over de 56 vragen over scheiden waarvan je niet wist dat je er een antwoord op nodig had.

Levensles van Mercedes biedt laagdrempelige trajecten aan voor de school, geeft individuele begeleiding, organiseert herdenkings- en inspiratiemomenten en biedt in de webshop houten ‘troostdoosjes’ te koop aan. Joyce Verhaegen is ervaringsdeskundige en mama van sterrenkindje Mercedes dat overleed in 2018. Broertje Samuel was toen 2,5 jaar oud. “Thuis probeerden we zo open mogelijk met Samuel te communiceren maar op school was daar geen ruimte voor,” vertelt Joyce in een interview op Stamp Media. “Volwassenen willen wel helpen bij het rouwproces, maar weten vaak niet hoe. Daarom werken we samen met kinderen, zodat het taboe bij hen al gebroken wordt.” Op hun ‘rouwroute’ ondervonden ze dat het voor de buitenwereld vaak moeilijk was om geconfronteerd te worden met zoveel verlies. Thuis stonden ze stil. Buiten ging het leven door. Ook in de kleuterschool bij Samuel rezen er veel vragen. Hoe konden ze Samuel best ondersteunen? Hoe kon dit thema bespreekbaar gemaakt worden bij kleine kinderen? Zelf hadden Mercedes’ ouders ondertussen een hele natuurlijke methode gevonden om met Samuel en zijn verdriet aan de slag te gaan. Gesterkt door het geloof dat het eigenlijk helemaal niet zo moeilijk was, wilden ze deze methode delen. Mercedes was gestorven. Levensles van Mercedes werd geboren. Het team bestaat uit Joyce, Myriam en Kathleen. Levensles van Mercedes biedt gratis leertrajecten aan voor op school. Deze zijn vraaggericht bij een overlijden of aanbodgericht in het kader van godsdienst/zedenleer, moederdag, Allerheiligen, kerst,… Ze worden gemaakt in samenspraak met (zorg) leerkracht en op maat van de klasgroep met de nodige aandacht voor nazorg en de inbreng van de kinderen zelf. LvM heeft een hedendaagse visie op rouw en baseert zich op het integratieve rouwmodel. Actuele inzichten combineren ze graag met creativiteit in de werking met kinderen en jongeren. Omdat ‘De kinderen van vandaag de volwassenen van morgen zijn’, weten ze dat kinderen die op jonge leeftijd leren omgaan met verdriet en tegenslagen, kunnen uitgroeien tot veerkrachtige volwassenen. Zij zorgen op hun beurt voor een sterkere samenleving. Een samenleving waarin er ruimte is voor rouw. LvM claimt zowel op microniveau (bij de leerling), op mesoniveau (in de groep/op school) als op macroniveau (in de bredere  samenleving) een belangrijke rol te vervullen: Rouw bespreekbaar maken, in al zijn facetten. Joyce heeft ook heel vaak korte toegankelijke blogs gepubliceerd op de site, waarvan de laatste op het moment dat we dit schrijven dateert van augustus 2021. Op de site is een animatiefilmpje te zien waar in eenvoudige bewoordingen over kinderen en de dood wordt gesproken. De film werd mogelijk gemaakt door Kicozo (Kennisinstituut Complementaire zorg in de zorg)  en De Levensboom (Centrum voor Complementaire Zorg). LvM heeft een besloten facebookgroep en er wordt gewerkt aan een nieuwe site. Link naar de bestaande site vind je op de site van Plan b onder de tab links.

Fara luistert, informeert en begeleidt bij zwangerschapskeuzes. Bij Fara kan je terecht na zwangerschapsverlies, maar ze doen meer. Fara biedt ook ondersteuning bij vragen, twijfels en bezorgdheden rond een kinderwens. Ze zijn er voor jongeren, personen met een beperking of voor personen die eerder voor een zwangerschapsafbreking kozen. Ook de omgeving en begeleiders kunnen bij Fara terecht. Fara begeleidt ook bij of na zwangerschapsonderbreking. Daarnaast focust de werking ook op (on)geplande tienerzwangerschappen. Ze helpen bij de keuzes bij prenatale screening en helpen je door de diagnoses. In het licht van deze module over prenataal verlies breng ik Fara ter sprake omdat ze werken rond zwangerschapsverlies, maar ook rond verwerking van abortus. Naast algemene informatie voorziet Fara ook in individuele begeleiding. Ze hebben een uitgebreid leerplatform voor hulpverleners. Belangrijk is om bij zwangerschap goed het verschil te bewaken tussen ‘ongepland’ of ‘ongewenst’. Daar zit nog een hemelsbreed verschil tussen. Fara biedt ondersteuning om het probleem goed in kaart te brengen, de opties uit te leggen en de afweging te maken om de meest passende beslissing te nemen. Om hulpverleners te ondersteunen gaven zij bij Acco het boek uit: ‘Ruimte maken voor verlies en rouw in therapie.’ Op de site staat verder een indrukwekkend overzicht van publicaties en producten zoals boeken, brochures, een keuze-hulp, kaarten, een magazine en een lespakket voor het secundair onderwijs. Ook an het boek van Gertie Driessen: ‘Abortus, het taboe nog niet voorbij’ , leverde Fara een bijlage (zie verderop in deze module bij de boekbesprekingen). Fara brengt ook professionals samen in thematische werkgroepen rond tienerzwangerschap, prenatale diagnostiek en ongeplande zwangerschap. Ook Fara heeft een eigen playlist op spotify. Daarnaast zijn er lotgenotencontacten, webinars en vormingen over de diverse thema’s waar Fara mee bezig is. Link naar Fara vind je op de site van Plan b onder de tab links.

Levensadem is een apolitieke, niet-confessionele organisatie, gesticht door Micheline en Jacques Philippe in Brussel in 1987 (Soufledevie) en  sinds 1994 ook in Vlaanderen actief. Levensadem werkt op 2 terreinen: Informatie, hulp en begeleiding voor vrouwen en paren die hun zwangerschap om welke reden ook in vraag stellen of kampen met een noodsituatie of moeilijkheden tijdens hun zwangerschap. En persoonlijke begeleiding van vrouwen en paren bij de verwerking van miskraam, abortus of zwangerschapsafbreking om medische redenen. Levensadem voorziet bij zwangerschap in relationele en morele ondersteuning, juridische, medische en sociale ondersteuning, én materiele ondersteuning. Ook na abortus/zwangerschapsonderbreking om medische redenen of na miskraam en bij perinatale rouw. Levensadem, heeft een vakantiecentrum “l’Envie de souffler” (*) te Pesche, dat op de scheiding ligt tussen de provincies Namen en Henegouwen, vlakbij het stadje Couvin, op een boogscheut van de Franse grens. (*) vrij vertaald: ‘goesting om te ademen’. Het bestaat uit drie appartementen waarvan twee voor vier  personen en één voor zes tot acht personen. Binnenkort gaat een vierde appartement open. Het centrum is bedoeld voor mensen die ooit een oproep om hulp deden bij levensadem of voor vrijwilligers of sympathisanten. Dany en Nadia Van den Bergh zullen je met plezier onthalen voor enkele dagen, een weekend of een week. De deelname in de onkosten houden ze zeer laag. Wel vragen ze je een handje toe te steken bij het onderhoud van de gebouwen, in de moestuin of de boomgaard. Er is een speeltuintje, boerderijdieren, een grote boomgaard met ruimte voor sport en spel en in de omgeving: veel wandelmogelijkheden en bestemmingen voor toeristische uitstapjes. Pesche is bereikbaar per auto, bus of trein. Indien nodig brengt een vrijwilliger je erheen. In juni 2010 reizen Jacques en Micheline Philippe een eerste keer naar Goma (Democratische Republiek Congo) waar zij een Congolese afdeling van le Souffle de Vie oprichten. In mei 2014 is de basis gelegd voor de Congolese afdeling in Goma waarvan Alphonse Mpabanzi de verantwoordelijke is. De eerste 25 jaar van Levensadem worden uitvoerig beschreven in het (franstalige) boek “Oser croire à l’impossible”, (durven geloven in het onmogelijke) verschenen in mei 2011 bij uitgeverij  Fidélité. Hierin vertellen Micheline en Jacques Philippe hoe zij tot de oprichting van le Souffle de Vie zijn gekomen en hoe de organisatie verder is geëvolueerd.  Het echtpaar heeft 17 kinderen : 12 eigen kinderen, waarvan 2 gestorven voor de geboorte en 5 adopties. Zes ervan hebben een handicap of een chronische ziekte. Veertien zijn er nog in leven. Een eerder verschenen boek “Je dors pour toi”, (uitg. Mols in 2000) vertelt het leven van hun adoptiezoontje Yannick, die getroffen door AIDS, overleed op de leeftijd van 9 jaar. Levensadem geeft een halfjaarlijks tijdschrift uit waarvan sinds 2008 de pdf’s gratis zijn te downloaden vanaf hun website. Link naar Levensadem vind je op de site van Plan b onder de tab links.

Little quilts of love kwam al ter sprake in module zeven over de rituelen. ‘Little quilts of love’ zijn gequilte of geknoopte babydekentjes in een eenvoudig patroon of een lief babystofje. De achterkant is een zachte flanel of fleece zodat het soepel blijft en een gevoel van warme geborgenheid geeft. Het quiltje, gratis en anoniem gegeven, is bedoeld als teken van medeleven in die zeer droevige periode bij het verlies van een sterrenkindje. Het gebruik komt uit Australië en heeft via Nederland nu ook België bereikt. In het UZ te Gent krijgen ouders van een overleden baby symbolisch  een vlinder mee naar huis. Link naar Little quilts of love vind je op de site van Plan b onder de tab links.

Neomaatje prematuurkleding uit Appeldoorn is een webwinkel waar je terecht kan voor kleedjes om je overleden kindje mee mooi te maken maar heeft ook afscheidsmandjes, knuffeldekentjes, slaapzakjes, mutsjes en setjes. Neomaatje heeft specifieke kledingssetjes samengesteld voor overleden baby’s.

Ook uit module zeven verwijzen we graag naar Precious Goodbyes uit Tienen die enkele unieke kinderverhalen creëerde om het afscheid van een kindje zo persoonlijk mogelijk te maken. Bij elk afscheid horen een kist of urne met volledige bedrukking, een herinneringsdoos, een rouwbrief, herinneringsarmband en herinneringsboek, telkens in het gekozen thema. In het prachtig vormgegeven herinneringsboek kan iedereen die van het kind afscheid wil nemen zijn boodschap kwijt. Met de template van de rouwbrief maak je zelf je rouwbericht en geef je het een passende warme persoonlijke tint die past bij de leefwereld van je kindje. Verschillende thema’s zijn mogelijk zoals het dierenbos, eenhoornmagie, cars, giraf,…Voor andere informatie die met rituelen of uitvaartartikelen te maken heeft verwijzen we naar module zeven van Rouwatelier over de rituelen.

Cozapo is de contactgroep zwangerschapsafbreking na prenataal onderzoek. Cozapo werd opgericht op initiatief van ervaringsdeskundigen en is sinds juni 2009 actief binnen Vlaanderen. Het is een contactgroep voor ouders die een gewenste zwangerschap hebben beëindigd omdat prenatale diagnostiek ernstige afwijkingen bij het kind aan het licht bracht. Bij Cozapo ondersteunen ouders die afscheid namen van een geliefd kindje elkaar. Via een vertrouwelijke mailinglijst, kleinschalige ontmoetingsmomenten en het lezen en delen van getuigenissen kunnen ervaringen en gevoelens gedeeld worden. Je kan terecht bij Cozapo met elke vraag over dit specifieke rouwproces. De omgeving weet vaak niet goed hoe om te gaan met een onzichtbaar kind waardoor over je kind of gevoelens praten moeilijk kan zijn. Het delen van twijfels, schuldgevoelens en verdriet met lotgenoten kan eenvoudiger zijn omdat zij deze (h)erkennen en soms zelf doormaakten. Zowel ouders die recent afscheid namen van een kindje als ouders van wie het al een aantal jaren geleden is, nemen deel. Zo is er ook perspectief op verder leven na deze verscheurende beslissing. In het verleden werden een aantal ontmoetingsmomenten georganiseerd door en voor de leden van Cozapo. Maar ondertussen kiest men ervoor om ontmoetingsmomenten te laten ontstaan uit de groep zelf. Wanneer ouders zelf een nood ondervinden aan persoonlijk contact kan samen afgesproken worden om ervaringen uit te wisselen. Link naar Cozapo vind je op de site van Plan b onder de tab links.

De Contactgroep Zwangerschapsbeëindiging (CZB) is in Nederland een vergelijkbaar iets met wat Cozapo voor België is;  een lotgenotengroep voor ouders die een gewenste zwangerschap hebben afgebroken van een kindje met een ernstige aandoening. De CZB biedt lotgenotencontact via een mailinglists op internet. Maar zij bemiddelen ook voor ouders die geen internet hebben of die de voorkeur geven aan persoonlijk contact met andere ouders. CZB is er voor ouders die nog voor de keuze staan en behoefte hebben aan een luisterend oor. CZB adviseert niet in de keuze waar ouders voor staan maar kan wel informatie geven over de zwangerschapsafbreking zelf en de periode erna. Eén tot twee keer per jaar organiseert de CZB een ontmoetingsdag voor ouders die meemailen of die hebben meegemaild. Deze bijeenkomst vindt plaats in het voorjaar en/of najaar op een centraal gelegen plek in Nederland. Veel ouders bezoeken de ontmoetingsdag. Het biedt hun de gelegenheid persoonlijk kennis te maken met de ouders met wie ze vaak al een tijd mailen. CZB is opgericht in 2000 door een moeder die zelf een zwangerschap heeft beëindigd van een kind met een ernstige aandoening. Op dat moment was het erg lastig om met lotgenoten in contact te komen, daarom heeft zij zelf deze organisatie opgericht. CZB is formeel een stichting met een bestuur dat bestaat uit vrouwen die zelf meemailen of hebben meegemaild op de mailinglist. De organisatie bestaat volledig uit vrijwilligers. Door de jaren heen heeft de CZB een goede naam opgebouwd bij professionals die betrokken zijn bij zwangerschapsafbreking. Zowel gynaecologen, huisartsen, verloskundigen als maatschappelijk werkenden verwijzen ouders door. CZB biedt op haar site een bescheiden literatuurlijst aan. Er is geen facebookgroep maar wel een twittergroep van lotgenoten. Link naar CZB vind je op de site van Plan b onder de tab links.

Stille levens werd in 2016 opgericht (Nederland) met de doelstelling steun te geven aan iedereen die te maken krijgt met babysterfte, kennis en informatie te bieden over babysterfte, het verbeteren van de landelijk gelijke zorg, nazorg en rouwopvang voor getroffen ouders in Nederland en het stimuleren van onderzoek naar de preventie en impact van babysterfte. Stille Levens gelooft in de kracht van ouders. Kracht om uiteindelijk de zeer ingrijpende gevolgen van het overlijden van een baby te verweven in het nieuwe leven. Stille Levens helpt deze kracht te ontwikkelen en helpt bij het herstelproces. Dat doen ze door informatie te delen en door steun te geven, toegepast op individuele situaties. Ze zijn er voor ouders. En ze zijn er ook om hun kennis over babysterfte te delen met mensen in de omgeving van ouders (grootouders, familie en vrienden, werkgevers). Ook zorgverleners bieden zij hun inzichten en ervaringen. Kennis en kunde, vanuit gebundelde krachten, door ouders en geboortezorgverleners. Het Stille Levens Steunteam wordt met kennis en kunde bijgestaan door een Expertteam bestaande uit gynaecologen, verloskundigen, neonatologen, verpleegkundigen, kraamverzorgenden, medisch maatschappelijk werkers, huisartsen, pathologen, JGZ-artsen en rouwdeskundigen. Er is een uitgebreide en goed onderhouden website met een indrukwekkend aanbod aan gratis te downloaden brochures: Hoe neem ik afscheid? De uitvaart. Hoe gaan mijn partner en ik dit samen redden? Waaraan is mijn baby overleden?,Hoe kan ik mijn andere kinderen helpen? Hoe moet ik opnieuw aan de slag? Waarom heb ik dertig jaar geleden niet meer gedaan? Hoe kan ik er nu voor mijn kind zijn? Hoe is het voor vaders? Verlies van één van de kindjes van een meerling, enzovoorts. Stille Levens richt zich ook tot de omgeving, vrienden en familie die niet goed weten hoe ze kunnen ondersteunen. Met praktische tips en slimme raad pakken zij de hete thema’s aan die bij kindverlies komen kijken. Bijzonder is dat Stille Levens zich naast moeders ook specifiek richt tot vaders. Hiervoor hebben ze een aparte brochure gemaakt, wat bijzonder is, want het feit dat vele mannen vaak anders rouwen dan vrouwen, wordt nogal eens over het hoofd gezien. In module tien van Rouwatelier gaan wedaar dieper op in. Maar Stille Levens heeft daar wel aandacht voor. Op hun site geven ze ook wat eenvoudige uitleg over een aantal rouwtheorieën. Daarin komen aan bod: Het vijf fasenmodel van Elisabeth Kübler Ross, de vier rouwtaken van William Worden, Het Duale procesmodel van Stroebe en Schut, en het integratieve model van Johan Maes. In heel korte bewoordingen wordt het bestaan van deze theorieën benoemd, ze worden niet echt uitgelegd. Daarvoor verwijs ik graag naar module vijf van Rouwatelier van Plan b. Stille Levens heeft een selectie gemaakt van boeken die helend kunnen werken, en door ze te kopen via hun site, steun je ook hun werk. Stille Levens heeft een eigen Spotify list en ze reiken een aantal films en documentaires aan die inspirerend kunnen werken in je rouwproces. Echt indrukwekkend op de website van Stille Levens zijn de talrijke nuttige websites waarnaar ze linken. Het zijn er meer dan honderd en ze bestrijken een uitgebreid en gevarieerd aanbod in interessante rubrieken zoals onder andere: Lotgenotencontact en rouwinformatie, gedenkgeschenken en troostcadeau’s, herinneringsfilm en fotografie, patiëntenverenigingen en voorlichtingswebsites, organisaties geboortezorg, nazorg, info over werk- en verlofregelingen, vrouwencoaching en traumahulp, uitvaartbegeleiding, afscheid en uitvaart, gedichten, kistjes, mandjes en doeken, kleding, urnen en rouwvervoer. Link naar Stille Levens vind je op de site van Plan b onder de tab links.

Villa Tröst Drechtsteden te Dordrecht biedt aandacht en een rustige plek aan mensen in de rouw. De ‘inloop’ is geopend op donderdag en zondag van 14 tot 16 uur. Bij de inloop kan men zonder aankondiging of reservering vrij binnenlopen. Afhankelijk van het jaargetijde en het weer kan dit in de Theetuin of het Huiskamercafé. Als je een graf hebt bezocht, na een uitvaart, op een herdenkingsdag of een ander betekenisvol of verdrietig moment; de thee of koffie staat klaar en getrainde vrijwilligers en ervaringsdeskundigen bieden een luisterend oor. Villa Tröst biedt een gevarieerd aanbod van activiteiten, lezingen en workshops, zoals mindfulness, yoga, muziek, schrijfgroep of verwerkingskunst. De activiteiten zijn erop gericht deelnemers innerlijke rust en ruimte te bieden, een lichtpuntje in de dag te zijn en te ondersteunen om een (nieuwe) balans te vinden. Centraal staat het vertrouwen dat mensen uit de samenleving er voor elkaar willen en kunnen zijn. Vanuit de wetenschap dat luisteren naar iemands verhaal de effectiefste reactie is na een verlies. Naast de villa staat er een ‘Hemelbrievenbus’ langs de oude toegangsweg naar de begraafplaats Essenhof, aan de Dubbeldamseweg Zuid. In deze Hemelbrievenbus kun je je brief of kaartje doen. Anoniem of met je naam. Het is net wat je wilt. Je kan een brief of kaartje posten naar het overleden kindje. (of naar andere dierbare overledenen). Onze dierbaren zijn nog steeds dicht bij ons, ook al moeten we ze missen. Dichterbij dan we soms doorhebben. Je kunt zomaar gaan praten als je langs het graf loopt. Je kan het gesprek zomaar aangaan als je alleen in je kamer zit. Soms kan het helpen om je hart te luchten door een brief te schrijven. Het kan je hart opluchten. Door het schrijven kan je toch nog die liefdevolle band ervaren. Een streep licht laten schijnen in een verdrietig hart. Als het niet fysiek lukt zelf de post in de Hemelbrievenbus te doen, kun je je gefrankeerde kaartje of brief laten sturen naar het adres van Villa TrösT, ter attentie van ‘Hemelpost’. Zij doen het dan voor je in de Hemelbrievenbus. De post zal nooit opengemaakt en gelezen worden. Eens per jaar – of vaker als dat nodig is – leegt men de brievenbus en wordt de post ritueel verbrand. Daarmee zullen de boodschappen met de rook mee naar de hemel opstijgen. Je kunt ook gebruik maken van de bibliotheek. Villa Tröst heeft een ruim aanbod van gerelateerde boeken en literatuur. Deze kunnen worden geleend of in alle rust worden gelezen. De bibliotheek is geopend tijdens de Inloop en tijdens geplande activiteiten. Wie er nog niet aan toe is zich tussen lotgenoten te begeven, kan een beroep doen op een Maatje van Villa TrösT. Een rouwmaatje komt wekelijks bij je langs of spreekt ergens met je af en neemt de tijd om aandachtig naar jouw verhaal te luisteren, er voor je te zijn. Villa Tröst werkt met getrainde vrijwilligers en ervaringsdeskundigen en is het jongere zusje van Stichting TrösT Utrecht waarnaar je de link kan vinden op de site van Plan b onder de tab Links.

De Babyverlies Academie  is een trainingsplatform in Nederland gespecialiseerd in trainingen en scholing op het gebied van babyverlies. BVA biedt acht vormen van scholing aan: Kraamzorg na het verlies van een baby, opbaren en verzorgen van een overleden kindje, een opleiding gericht aan verloskundigen rondom rouw bij verlies zwangerschap en doodgeboorte, begeleiding van kinderen in rouw, basistrainingen babyverlies, opleidingen tot coach, een speciale training voor ziekenhuispersoneel en ook trainingen op maat. De baby verlies academie werd opgericht door Hiske Kuilman die in 2015 haar zoontje Hugo verloor tijdens de bevalling. Hugo is meteen ook de naam van het magazine dat de Baby Verlies Academie uitgeeft. Hiske heeft de afgelopen jaren als verliescoach vele ouders die een baby zijn verloren, geholpen. Ze merkte dat de zorg die deze ouders krijgen tijdens de zwangerschap, de bevalling, de kraamweek en het afscheid, van enorme invloed is op het rouwproces dat erop volgt. Hieruit ontstonden diverse scholingen voor zorgprofessionals. Hiske wordt bijgestaan door een aantal medewerkers:  Babiche Lineman die ervaringsdeskundige werd na het plotselinge overlijden van haar tweede zoontje Dominique. Ruth van den Ijsel is eigenaar van Ima afscheidszorg en begeleidt jaarlijks vele ouders met het welkom heten en afscheid nemen van hun kindje. Door haar ruime ervaring, is ze in Nederland één van de experts op het gebied van het opbaren en verzorgen van een overleden baby. Daarnaast is ze initiatiefnemer en voorzitter van Steunpunt Nova. In 2010 overleed haar zoontje Roman in haar buik. Francien Bisschop is samen met Ruth oprichter en eigenaar van Ima afscheidszorg. Ze heeft de afgelopen jaren heel veel ouders geholpen in de periode van welkom heten en afscheid nemen. Ook zij heeft een schat aan ervaring opgedaan in dit werkveld. Ze is daarnaast medeoprichter van Steunpunt Nova. Francien verloor op jonge leeftijd haar ouders. Willemien Holsappel heeft jarenlang in de psychiatrie gewerkt en is nu werkzaam als rouwbegeleider. Daarnaast geeft ze lezingen en trainingen op het gebied van kinderen en rouw. Willemien verloor in 2016 haar dochter Lauren. Twee jaar later startte ze Liefs van Lauren, een webshop die zich volledig richt op rouw en verlies in alle soorten, voor en rondom kinderen. BVA geeft ook een aantal links naar organisaties omtrent babyverlies waaronder een aantal uitvaartzorgers, gespecialiseerd in babyverlies. Op de site van de Baby Verlies Academie kan je gratis een e-book downloaden met een aantal tips voor zorgverleners wanneer patiënten geconfronteerd worden met kindverlies.  Link naar de Baby Verlies Academie vind je op de site van Plan b onder de tab links.

Altijd Wij is de portaalwebsite die iedereen in Vlaanderen die te maken krijgt met het verlies van een kind graag wil helpen in de zoektocht naar ondersteuning. Altijd Wij bundelt op de portaalwebsite het gratis aanbod van allerlei organisaties die elk op hun manier proberen te helpen na het verlies van een kind. Altijd Wij bundelt op dit moment twaalf organisaties (-die allemaal ook in deze module van Rouwatelier zijn opgenomen-) met name: Berrefonds, Boven de wolken, Cozapo, De stilte omarmd, Eleonoor, Elisio vlinderpost, Levensadem, Levensles van Mercedes, Lost&Co, Met lege handen, Oona foundation en Solibelli.

Lost & Co van oprichtster Kathleen Roskamps maakt verlies zichtbaar en bespreekbaar en daagt iedereen uit om op eigen wijze met verlies om te gaan en daar kracht uit te halen.  Dat doet Lost&Co op verschillende manieren: zij bieden laagdrempelige zorg aan via hun zogenaamde ‘compagnons en graag gedaan-ers.’ Compagnons zijn ervaringsdeskundigen, met een professionele opleiding en/of ervaring in het sociale werkveld, die hun tijd en verhaal willen delen. Graag Gedaan-ers zijn ervaringsdeskundigen die iets geven wat jou misschien deugd doet, bijvoorbeeld een massage, een les boksen of een creatieve workshop. Mensen kiezen zelf wie en wat bij hen past: samen praten tijdens een wandeling of een drankje, of samen een activiteit doen. Gratis en ongedwongen. Op de website staat een tool ‘Wegwijs’ waarin je door het volgen van een aantal stappen je hulpvraag kan formuleren. Lost&Co helpt je dan te vinden wat je nodig hebt. Je kan omgekeerd ook zelf op de site de verhalen lezen van de ‘compagnons’ en kijken welke ervaring het meest bij de jouwe aansluit en zo de juiste compagnon vinden. Lost&Co gaat niet specifiek over kindverlies, maar bijvoorbeeld compagnon ‘Elsie’ is ervaringsdeskundige op dat vlak omdat ze in 2018 na 27 weken zwangerschap sterrenkindje ‘Mille’ verloor. Behalve kindverlies kan je bij een twintigtal ‘compagnons’ nog voor tien andere thema’s terecht bij Lost&Co, bijvoorbeeld ivm partnerverlies, ouderverlies, een overleden vriend of vriendin, palliatief verlies, of indien je zelf als kind verlies meemaakte (verlaat verdriet), depressie, burnout, zelfdoding. Of spreek af met één van de zestien ‘graag gedaners’. Zij zijn elk op zich goed in hun specialiteit en gunnen het je van harte om samen met jou te genieten van iets wat zij goed kunnen of graag doen. Vaak mensen die ook leven mét verlies of er op één of andere manier door geraakt zijn. Zo’n graag gedaan-er ontmoeten, samen iets doen, dat voelt heel verbonden! De aangeboden hulp varieert van wellness, boekenpaketten, muziek (huiskamerconcertje), bloemstuk, familieopstelling, beeldhouwen (jouw beeld in klei), zangcoachig, bachbloesemtherapie via het Vliegend Konijn, yoga, haarsnit, massage of zelfs leren Thais boksen. Lost&Co beschikt over een team van vijf vormingsmedewerkers die vorming verstrekken. Zowel voor de zorgorganisatie, school, werk, jezelf of voor rouw-en verliesbegeleiders. In deze laatste categorie kan je bijvoorbeeld leren hoe je een lotgenotengroep begeleidt, kan je leren creatief aan de slag gaan rond rouw en verlies of leer je hoe je kleuters en kinderen kan begeleiden. Bij Lost&Co kan je ook terecht voor een aantal troostcadeaus die door vrijwilligers gemaakt werden. De opbrengst gaat naar de werking van Lost&Co, er zijn een achttal afhaalpunten en voor sommige artikels wordt samengewerkt met de winkels Sit&Sleep te Leuven en Het Vliegend Konijn te Lier. Link naar Lost&Co staat op de site van Plan b onder de tab Links.

Stichting Félice helpt ouders die geconfronteerd worden met het verlies van hun jonge kindje om het verdrietige afscheid een beetje mooier te maken.  Oprichter Juliette Zwaan-Zwagemakers werkt bij de bezielde en maatschappelijk verantwoorde onderneming ‘In A Better World’ en verloor in 2017 haar dochtertje  Félice  ten gevolge van een bacteriële hersenvliesontsteking. Door continue  bezig te zijn met haar stichting kan ze dagelijks de naam van haar dochter blijven noemen en ondertussen lotgenoten helpen. Toen Félice overleed heeft Juliette prachtige herinneringen gemaakt in de dagen dat ze nog bij haar was en was ze druk met het vormgeven van het mooiste afscheid. Ze balsemden Félice waardoor ze haar nog volop hebben kunnen kussen en knuffelen. Tijdens de afscheidsdienst lag Félice in een bloemenzee in een wit ovalen kistje met roze zwaantje erop. Ze aten taartjes met haar naam, proosten met roze bubbels op haar leven en lazen haar het laatste verhaaltje voor het ‘slapengaan’. Alles was nog mooier dan Juliette had durven hopen. De dagen tussen het overlijden en de uitvaart waren de mooiste, meest liefdevolle en bijzondere dagen uit Juliettes leven. Hoe verdrietig ze tegelijkertijd ook was. Juliettes wens voor ouders die hetzelfde mee moeten maken, is dat zij net zo’n waardevolle week en afscheid mogen hebben als zij met Félice heeft gehad. Geïnspireerd door Juliettes  familienaam ‘Zwaan’ kan je -naar analogie van de sterrenhemel op de website van het Berrefonds-  op de Félice-site de naam van je sterrenkindje geven aan een zwaan in de zwanenvijver. Je kan van de stichting een houten diertje of naamslinger bekomen, tot honderd euro vergoeding voor bijvoorbeeld een urn of kistje verkrijgen en een bijzonder extraatje in het eerste jaar na het overlijden. De basis uitgangspunten waarop Félice werd opgebouwd zijn: waardevolle herinneringen, persoonlijke benadering en  blijvende aandacht. De site voorziet in een aantal praktische tips rond de uitvaart. Link naar Félice staat op de site van Plan b onder de tab Links.

Steunpunt Nova activeert, mobiliseert, informeert en faciliteert kosteloos ouders, zorgverleners en vrijwilligers in Nederland. Landelijk Steunpunt Nova deelt kennis over het verwelkomen en afscheid nemen rondom babyverlies met ouders, hun omgeving én zorgverleners. Hierdoor kunnen ouders bewuste keuzes maken rondom het verlies en zijn dit handvatten om perspectief te houden voor de weken, maanden en jaren na het babyverlies. Steunpunt Nova werkt deels met professionals die in hun werk dagelijks te maken hebben met babysterfte. Daardoor zijn ze op de hoogte van alle actuele ontwikkelingen en hebben ze de expertise waar jij recht op hebt. Daarnaast werken ze met een kernteam van ouders die hun ervaringen delen en meedenken over de inhoud van de website. De naam Nova heeft twee betekenissen. Het betekent enerzijds “nieuw” voor het nieuwe leven dat zich aankondigde maar een Nova is ook een ster die plotseling veel helderder wordt en daarna geleidelijk, over een periode van maanden tot vele jaren, tot haar vroegere helderheid terugkeert. Ambassadeur van steunpunt Nova is Hiske Kuilman van de Babyverliesacademie (zie hoger). De missie en visie van Steunpunt Nova wordt gedragen door gespecialiseerde zorgprofessionals en zorginstellingen zoals Universitair medisch centrum Amsterdam. Op de site vind je doorverwijzing naar experts in verschillende thema’s en ook een hoop praktische tips en folders. De negen hoofdrubrieken betreffen: Miskraam (*), zwangerschapsafbreking, stilgeboorte, overlijden kort na de geboorte, meerlingen, opnieuw zwanger, herhaling van Babyverlies, verdriet van lang geleden.                            (*) Nova schrijft dat ze af willen van het woord miskraam en liever spreken van zwangerschapsverlies, maar de term miskraam wordt wel veel op de site gehanteerd. Steunpunt Nova verstrekt praktische info over de dagen tot de uitvaart en de uitvaart zelf, over rouw en nazorg, en wet- en regelgeving. Handig zijn de downloadbare hulpkaarten omtrent die thema’s. Op de site staan muziektips , een uitgebreide reeks aan leestips en enkele filmtips. Er is een aparte rubriek die handelt over de broers en zussen van het overleden kindje en hoe je het verlies aan hen kan communiceren, hoe je hen erbij kan betrekken. Handig daarbij is het downloadbare e-boekje (6,5€) van Riet-Fiedelaars Jaspers met de meest gestelde vragen over de dood. (zie ook in de literatuurlijst van Plan b) Erg werkbaar zijn ook de gratis downloadbare kleurplaten die speciaal voor Steunpunt Nova werden ontworpen door Studio Bieb. Kinderen vinden het vaak fijn om iets te doen zonder dat ze daarmee het verdriet willen wegstoppen of vergeten. Steunpunt Nova heeft een rubriek omtrent weer aan het werk gaan na kindverlies. Elk jaar organiseert de stichting een herinneringsdag op de tweede zondag van juni, met workshops, een lunch en een herinneringsritueel met live muziek. Op de site staan heel wat links naar artikels in de Media. Steunpunt Nova is ook beheerder van de App ‘Loss’, waarover hieronder meer. Link naar Steunpunt Nova staat op de site van Plan b onder de tab Links.

Loss is een veilige gratis medische app die jezelf en anderen versterkt na het verlies van een baby door een miskraam, tijdens de zwangerschap, een zwangerschapsafbreking, rondom de geboorte of kort daarna. Het biedt inzicht, informatie en steun in deze moeilijke tijd. Steunpunt Nova neemt deel aan het Europese PATH-project (PerinAtal menTal Health). Dit project is bedoeld om aanstaande en kersverse ouders te helpen met de voorbereiding op het krijgen van een kind en de opvoeding die daarbij nodig is. Synappz ontwikkelt daarvoor diverse apps zoals Zwapp+ (voor zwangeren) en NeoZorg (voor baby’s die op een neonatologieafdeling terecht komen). In de app ‘Loss’ vind je heel veel informatie in de vorm van artikelen en video’s, maar ook gedichten, knipsels en links naar interessante websites. Alles bij elkaar vormt dit een grote bron van kennis en inspiratie. De medische inhoud is gemaakt door zorgverleners van het Verloskundig Samenwerkings Verband Rotterdam-Zuid. In Loss tref je oefeningen die je helpen om je negatieve gevoelens en gedachten een plek te geven en steeds vaker om te draaien. De 11 verschillende oefeningen in de app zijn simpel en laagdrempelig en variëren van “Hoe vertel je een ander”, “Ademfocus”, “Meld 3 positieve dingen”, “Rollen omdraaien” “ Hadden we maar” , tot “Mannen vs. Vrouwen” . Je kan zelf bepalen welke oefeningen  je op welk moment doet en of je de resultaten wil delen met lotgenoten op de moodwall. Alle oefeningen en inzichten in Loss zijn afkomstig uit de positieve psychologie, de cognitieve gedragstherapie, mindfulness, verliesverwerking en ze zijn samen met zorgverleners gemaakt.  Op een persoonlijke tijdlijn en in grafieken zie je wat je zelf eerder hebt ingevoerd. Dit laat zien hoever je inmiddels bent gekomen. Jouw berichten op de moodwall en de reacties daarop tref je terug op de tijdlijn. Mooi aan de Loss-App is de community waarin je andere mensen kan zoeken met een vergelijkbare ervaring, of andere criteria zoals de provincie waarin je woont, partner, taal, zwangerschapstermijn, religie, oorzaak verlies, of het aantal verloren kinderen. Voor iphone is de app niet makkelijk te vinden in de Apple-store, want de zoekopdracht brengt je meestal bij allerlei gewichtsverlies apps. Daarom heeft Plan b onder de tab ‘Links’ een link geplaatst naar de infosite van Loss waar vandaan op je m’ gratis kan downloaden via de App Store (Iphone) of Google play (Android). Lukt dat niet, dan kan het helpen om te zoeken op ‘Lost-app Synappz BV’

Stichting Nooit Voorbij hoopt ouders, broertjes en zusjes van een overleden kind te kunnen helpen bij de verwerking van hun verlies, onder andere door het schrijven van hun verhaal ter herinnering aan het overleden kind. Daarnaast organiseren zij bijeenkomsten en evenementen en kunnen lotgenoten contact met hen opnemen voor een luisterend oor. De stichting bestaat uit drie onderdelen: de webshop, lotgenotencontact en wat ze zelf ‘de uitgeverij’ noemen. In ‘de uitgeverij’ huizen een aantal projecten, onder andere boeken, die door ouders geschreven werden. Er is een besloten facebookgroep en whatsapp groep en een locatie in Lijnden. Overleden kindjes kunnen met foto toegevoegd worden op een ‘sterrenkalender’. Hulpverleners of aanbieders in de rouwsector zoals uitvaartorganisaties, ritueelbegeleiders en anderen kunnen mits een kleine donatie hun diensten adverteren op de site. Stichting Nooit Voorbij herbergt een aantal blogs en een zestigtal medewerkers maar de site zelf oogt jammer genoeg wat oubollig en een beetje rommelig: het is moeilijk vinden wat je zoekt. De webshop is eerder bescheiden. Ieder jaar organiseert de Stichting Nooit Voorbij de laatste week van mei de week voor Sterrebroertjes en Sterrezusjes. Omdat dit vaak vergeten kinderen zijn. Er is geen kind zo belangrijk als het kind dat wordt gemist. De overlevende kinderen ondervinden hierdoor veel gemis. Zij kunnen bijvoorbeeld gaan denken dat je er alleen maar toe doet als je dood bent. Met de sterrenweek én de evenementen voor kinderen en hun ouders willen zij juist deze kinderen in het zonnetje zetten.

Vlinderkindcafé is een ontmoetingsplek voor sterrenouders in Nederland. Initiatiefneemster Nathalie Van Stijn verloor haar dochtertje Juul tijdens de geboorte. Momenteel is Nathalie werkzaam bij Humanitas als coördinator van het project ‘Praten over Verlies’. Voorheen hanteerde Vlinderkindcafe voor de twee grote bijeenkomsten per jaar een minimale grens van 16 weken zwangerschap aan. Dit deden ze niet zonder reden. Ze hebben de ervaring dat verlies van een kindje vroeger in de zwangerschap een andere ervaring blijkt te zijn. Zeker niet minder verdrietig, maar om herkenning bij elkaar te vinden was daarvoor gekozen. Sinds 2018 zetten ze zich ook in voor ouders die een kindje verloren zijn voor de 16e week van de zwangerschap. Op de site staat een kalender met de bijeenkomsten, op het moment dat ik dit schrijf (juli 2022) staat nog steeds op de site vermeld dat er geen bijeenkomsten zijn wegens Covid 19. Vlinderkindcafé organiseert ook jaarlijks de vlinderswap mama- of papa-dag. Daarop worden op moederdag, respectievelijk vaderdag, kadootjes uitgewisseld die je dan als sterrenouder ontvangt van een andere sterrenouder, ter herinnering aan het feit dat je ook echt mama of papa bent van juist dat kindje dat niet bij je is. Vlinderkindcafé heeft daarnaast een facebookpagina. Link naar Vlinderkindcafé kan je vinden op de site van Plan b onder de links.

In de Grief Academy van Annemiek Doogan leer je alles over rouw in een tiental verschillende leermodules. Annemiek verloor op 19 januari 2020 sterrenkindje Vlinder die na vijf maanden zwangerschap dood werd geboren. Kort daarna richtte Annemiek de Grief Academy op. De modules gaan over uiteenlopende onderwerpen zoals rouw bij kinderen, bij dementie, bij ontslag, bij scheiding, bij huisdieren, bij schulden enz. Er is ook een speciale business module voor rouwcoaches en er zijn modules die gaan over zelfzorg of verbinding. Eén van de modules handelt specifiek over Miskraam. Aan de academy is een leerplatform verbonden: The huddle, dat een community wil zijn per thema. Om alle communicatie naar dat platform te loodsen werd de besloten facebookgroep van Grief Academy ‘Mooie Mensen’ een tijdje gesloten gehouden, maar onlangs heeft die de deuren opnieuw open gezet. Op de site staan een aantal gratis podcasts. De Manifest Academy is er speciaal voor rouwcoaches die hun zichtbaarheid willen vergroten en is bedoeld als verbindingsplatform met andere coaches. Op regelmatige tijdstippen zijn er gratis webinars. Er is ook de app ‘Grief Family’ . Je vindt er alle cursussen van de Grief.Academy als luisterboek. Deze kun je eenvoudig luisteren waar je maar wilt; onderweg in de auto, tijdens het wandelen of wanneer je staat te koken. Er zijn luisterboeken over zelfliefde, zelfzorg, vriendschap, omgaan met rouw, kinderen helpen bij rouw, rouw bij dementie, verbinding, leven in het nu en nog veel meer. Maandelijks is er een online college met gastspreker. De app kost 14,5€ per maand. Annemiek Doogan maakte ook het boek: ‘Mijn rouwreis’, een dagboek om zelf in te vullen. Daarnaast  bestaat er het e-boekje ‘111 tips bij rouw’. Met kerst 2020 organiseerde Annemiek op 23 december een OnLive Theater. (online en vanwege Corona zonder volk in de zaal maar wel veel Live gasten op het podium) vanuit Theater Amsterdam. Er keken 1000 huishoudens live mee. Een avond vol muziek met o.a. Xander de Buisonjé, Karsu en Karin Bloemen, en verhalen van o.a. Remona de Hond. In juli 2021 verhuisde Annemiek met haar gezin van Nederland naar Portugal van waaruit ze nu de Grief Academy runt. Link naar de Grief.Academy kan je vinden op de site van Plan b onder de links.

Beyond The Spoken is een werkplaats voor niet-erkend verlies en wil ik hier graag noemen omdat perinataal verlies vaak zo’n vorm van niet erkend verlies is. Barbara Raes werkte als programmator en artistiek leider van Kunstencentra BUDA en Vooruit. In september 2014 nam ze afscheid van de kunstensector met de tekst: Stralend opbranden en stenen stapelen. Ze werd lid van FoAM in Brussel waar ze het programma ‘transiency’ volgde, een residentie voor ‘iemand in transformatie’. Ze nam een jaar tijd om zich te herbronnen en te heroriënteren.  In deze context volgde zij een opleiding als begeleider van afscheidsrituelen bij Green Fuse in Totnes (UK). Ze deed ook aanvullende workshops rond transitie en het vormgeven van het leven en de dood. Op die manier ontwikkelde ze zich tot een unieke verbinder tussen kunst-zorg-afscheid. Van 2015-2018 was ze aan de slag als onderzoeker aan het KASK, School of Arts. Ze was gastcurator van Theater Aan Zee #2018, waarvoor ze het rouwritueel Zon dag kind ontwikkelde. In 2019 cureerde ze samen met Colin Van Eeckhout (Amenra) het programma Amen & Beyond in Kunstencentrum Vooruit. Barbara Raes organiseerde U.Loss, een programma rond rituelen, de dood en verlies in Berlijn (HAU), Amsterdam (DAS) en Brussel (Kaaitheater). In januari 2016 richtte ze Beyond The Spoken op, een werkplaats voor niet-erkend verlies. Het leven is een aaneenschakeling van ‘vervelmomenten’: grote en kleine gebeurtenissen, waarbij we als het ware steeds weer vervellen. Sommige van die overgangen zijn duidelijk en officieel, zoals geboorte, puberteit of sterven – andere komen niet aan de oppervlakte en worden vaak maatschappelijk niet erkend zoals een zwangerschapsverlies dat onder de radar blijft of een doodgeboorte die voor de buitenwereld stilgehouden wordt. We zijn het belang van afscheid nemen verleerd. Omdat we ons niet meer tot één bepaalde levensbeschouwing verhouden of omdat we er de juiste tools of… rituelen niet voor vinden. Rituelen zijn universeel belangrijke pijlers om betekenis te geven aan sociale, psychologische en levensbeschouwelijke processen. Terwijl traditionele rituelen in grote mate verdwijnen uit onze Westerse cultuur, zien we tegelijkertijd een behoefte aan betekenisvolle nieuwe rituele praktijken. Als werkplaats voor nieuwe rituelen, wil Beyond The Spoken precies aan deze behoefte beantwoorden. Barbara Raes creëert unieke rituelen, op maat gemaakt vanuit een artistieke invalshoek, om zin te geven aan de erkende en niet-erkende overgangsmomenten in het leven. Ten opzichte van traditionele rituelen maakt ze het verschil door haar cocreatieve aanpak, de persoonlijke, kunstzinnige insteek en het duurzame karakter ervan. Link naar BeyondTheSpoken kan je vinden op de site van Plan b onder de links.

Stillborn is een Nederlands collectief, opgericht door van een groep zorgvuldig geselecteerde professionals en stichtingen met als eerste doel: eerste hulp en informatie aanbieden. Deze selecte groep heeft haar krachten gebundeld om de zorg rondom perinatale sterfte te verbeteren voor zowel ouders als zorgverleners. Binnenkort zal Stillborn.nl worden uitgebreid met een aparte website voor hulpverleners in de zorg. Zij zullen zich daarbij richten op het verbeteren van de kwaliteit van zorg tijdens de zwangerschap en wanneer een baby sterft. Stillborn wil al de noodzakelijke informatie bundelen en ouders eerste hulp bieden en adviseren in de meest onmogelijke situatie. Stillborn bestaat uit ervaringsdeskundige vrijwilligers. Op de site staan de schrijnende verhalen van een tiental van de vrijwilligers. Er staan links naar een aantal hulporganisaties (die allemaal ook in deze module van Rouwatelier zijn opgenomen). Er is een uitgebreide rubriek over wat er allemaal geregeld moet worden en er is een speciale knop voor direct contact met een ervaringsdeskundige. Link naar Stillborn kan je vinden op de site van Plan b onder de links.

Lieve Engeltjes is een contactgroep voor iedereen die te maken heeft met het verlies van een kind: ouders, broertjes en zusjes, grootouders, maar ook andere familieleden en betrokkenen. Via de stichting kun je in contact komen met lotgenoten. Het is vaak zo waardevol om te kunnen delen wat je voelt, om erkenning en herkenning bij elkaar te vinden en mensen te spreken die aan een half woord genoeg hebben omdat ze begrijpen wat je doormaakt. Hiervoor zijn verschillende contactgroepen opgericht, zodat er altijd een groep is die bij je past en bij wie je aansluiting vindt. De meeste groepen zijn voor ouders van wie het kindje tijdens de zwangerschap, tijdens de bevalling of op jonge leeftijd na de geboorte is gestorven. Maar er zijn ook groepen voor ouders van wie het kind op oudere leeftijd is overleden of voor wie het verlies al langer geleden is. Momenteel telt Lieve Engeltjes 38 actieve vrijwilligers. Al de vrijwilligers zijn lotgenoten of mensen die geraakt zijn door het overlijden van een kind en die daarom een helpende hand willen bieden. Er is een gedichtenpagina en een engeltjespagina waar de verhalen van momenteel 441 engeltjes beschreven staan. Een engeltjespagina is een plekje op internet waar ouders het verhaal van hun kindje kunnen vertellen. Bij Lieve Engeltjes weten ze hoe makkelijk andere mensen over het verdriet van mensen met een engeltje heen stappen. Voor de anderen gaat het leven verder. Voor de ouder ook, maar er is wel iets veranderd. Op de engeltjespagina van een engeltje is het verhaal ook na vele jaren terug te vinden. In de grote ruimte van het internet, maar toch ook in de bescherming van andere engeltjes. Elk verhaal van een engeltje wordt door de ouders zelf geschreven. Ook leveren ze zelf eventuele foto’s en andere afbeeldingen aan. Voor ouders die ervoor kiezen om niet actief te worden binnen Lieve Engeltjes is er ook de mogelijkheid om een engeltjespagina te kopen voor een eenmalige bijdrage van €50,-. Lieve Engeltjes geeft (ongeveer) driemaandelijks een online magazine uit. Dat wordt toegestuurd aan de mailende leden, aan de donateurs en aan degenen die een engeltjespagina hebben. Sinds 2017 zijn de magazines voor iedereen online te lezen. Zo staat er in het decembernummer van 2019 een artikel over rouw, opvang en de mogelijkheden voor de werkgever. Lieve Engeltjes heeft ook een bescheiden webshop waar een aantal kleinoden te koop wordt aangeboden zoals dichtbundels, boekjes, een CD, mokken, sierraden en zelfs een nummerplaathouder. Link naar Lieve Engeltjes kan je vinden op de site van Plan b onder de links.

Van naam niet te verwarren met Lieve Engeltjes is de lotgenotengroep Tweeling Engeltjes voor ouders die een tweeling, een meerling of één of meer kindjes van een twee- of meerling verloren. Tweeling Engeltjes werd in augustus 1998 opgericht door Petra wanneer zij en haar man Arthur twee maanden eerder hun tweeling Milan en Timo verloren. Vanaf 2012 kwam er een besloten facebookgroep met ondertussen zo’n 800 leden, op 18 juni 2018 om 10:07, exact twintig jaar na de stille geboorte van haar tweeling, ging de website Tweeling Engeltjes Live. Het is een plek om naartoe te gaan om verhalen van andere ouders te lezen, of je eigen verhaal te delen. In ‘ouders vertellen’ staat dan ook een uitgebreide collectie persoonlijke getuigenissen. Opmerkelijk is de rubriek ‘schaduwfoto’s’ waar regenboogdochter Esra, sinds 2019 afgestudeerd Media Vormgever gestalte aan geeft. Aan de hand van bestaande foto’s, eigen inbreng en de wensen van de ouders maakt Esra een mooie schaduwfoto/gezinsfoto waarop de gemiste persoon (meestal) als schaduw mee wordt afgebeeld. Een foto is een kostbaar bezit waarmee herinneringen, soms mooi, soms droevig, weer even aan de oppervlakte kunnen komen. Esra’s toegevoegde waarde is dat ze bijvoorbeeld van twee foto’s één maakt, storende elementen verwijdert, en subtiele accenten toevoegt voor de herinnering. Het zijn foto’s die nooit live konden worden genomen, maar die nu wel samengesteld worden en gekoesterd kunnen blijven. Petra blogt ook op de site en er staan in het gastenboek tal van dank-en steunbetuigingen van lotgenoten. In een tab ‘delen’ zijn allerlei afbeeldingen met teksten ondergebracht die vrij door derden gebruikt mogen worden. Regenboogdochter Esra doet ook het grafische design achter de website. Petra heeft naast haar aandacht voor Tweeling Engeltjes een eigen gastouderbureau en is bemiddelingsmedewerker. Belangrijk om op te merken bij Tweeling Engeltjes is dat het in de eerste plaats een lotgenotengroep is van ouders die dit verlies meemaakten. Tweeling engeltjes is niet specifiek een site die zich richt op de Alleengeboren tweelingen of zogenaamde Womb Twin Survivors waarover we het eerder in deze module hadden. Link naar Tweeling Engeltjes kan je vinden op de site van Plan b onder de links.

Bij pratenoververlies.nl kun je gratis en anoniem chatten met een goed opgeleide vrijwilliger. Je kunt je hart luchten, maar je kunt er ook terecht met al je vragen rondom verlies en rouw. Zo’n chatgesprek kan over allerlei soorten verlies gaan, niet alleen over het verlies van een naaste. Dit platform gaat dus niet specifiek over kindverlies maar je kan er wel mee terecht. Chatten is anoniem. Er worden geen persoonlijke gegevens  uitgewisseld en je hoeft niet je echte naam bekend te maken. Je kunt gebruik maken van een fictieve naam (nickname). Ook de vrijwilligers zijn anoniem. Alle medewerkers en vrijwilligers hebben een geheimhoudingsplicht. De chatgesprekken zijn vertrouwelijk. De chatsessies gebeuren altijd met twee vrijwilligers. Anoniem chatten kan een groot voordeel bieden, maar voor mensen die liever persoonlijk contact willen beschikt de organisatie over een aantal doorverwijsinstanties. Pratenoververlies was oorspronkelijk een initiatief van Vereniging Yarden, een platform waarin de expertise op het gebied van ondersteuning bij verlies en rouw is gebundeld. Vereniging Yarden is een spinoff van uitvaart en -verzekeringsgroep Yarden die onlangs door Dela werd overgenomen. Link naar Pratenoververlies kan je vinden op de site van Plan b onder de links.

Wat ooit als het persoonlijk verhaal van Irene Van Wesel begon met haar boek Kusje in de Wind  is uitgegroeid tot een bloeiende en liefdevolle community waarin ‘sterrenouders’ herkenning en erkenning kunnen vinden. Het boek Kusje in de wind heeft meer losgemaakt dan Irene ooit verwacht had en is met de hulp en steun van lotgenoten uitgegroeid tot veel meer dan alleen maar het verhaal van haar wolkenkindje Lieve. De site herbergt een blog en ook dichtbundels. Het boek: ‘Liever bij mij…’ vertelt het verhaal van 33 ouders en paren die een kindje, soms meerdere kindjes, verloren tijdens of na de zwangerschap. Kijk achteraan in deze module bij de boekbesprekingen. Link naar Kusjeindewind kan je vinden op de site van Plan b onder de links.

Wereldlichtjesdag. Ieder jaar op de 2e zondag in december is er sinds 1997 Wereldlichtjesdag. Wereldwijd komen mensen bij elkaar om overleden kinderen te herdenken en steken zij om 19.00 uur een kaarsje aan. World Wide Candle Lighting is ontstaan in 1997 in Amerika, door The Compassionate Friends. Inmiddels worden er wereldwijd, op de 2e zondag van december om 19.00 uur lokale tijd, kaarsen gebrand voor overleden kinderen. Door de verschillende tijdzones in de wereld ontstaat hierdoor een golf van licht, zodat de wereld een beetje lichter wordt voor de mensen die hun kind hebben verloren en daarbij mogen beseffen dat zij niet alleen zijn met hun verdriet. Sinds 2006 is WereldLichtjesDag ook in Nederland geïntroduceerd. Begonnen in Apeldoorn zijn er inmiddels meer dan 100 locaties waar mensen welkom zijn om samen overleden kinderen te herdenken. Hartverwarmende bijeenkomsten in vele plaatsen in Nederland en België. Iedereen die betrokken wil zijn en zijn/haar of een kind wil gedenken kan een herinneringshart uitprinten en deze  beschrijven met een persoonlijke gedachte of herinnering. Dan zorgt de organisatie dat ze een plekje krijgen in de WereldLichtjesDag-boom in park Berg en Bos te Apeldoorn (voor Nederland) waar deze harten t/m oud en nieuw blijven hangen, zodat iedereen een kans heeft om het te gaan bekijken. En er kan ook digitaal een kaarsje worden aangestoken. Voor België zijn de bezielers Peggy van Vaek en Viviane Thoonen, in Nederland is dat Amelius kindermandjes. Op de website kan je terecht voor alle info indien je zelf een locatie wil opstarten. Link naar Wereldlichtjesdag kan je vinden op de site van Plan b onder de links.

EersteTroost.be reikt werkvormen aan om actief om te gaan met je verlies. De site is bedoeld voor ouders en voor kinderen tot twaalf jaar. Het is de zustersite van Rouwkost.be (zie onder) en tevens een initiatief van vzw Rouwkost die voorkomt uit slachtofferhulp van de lokale politie in België. In 2012 groeide het idee om een hulpmiddel te maken voor ouder(s) en kinderen tot 12 jaar die iemand dierbaar, verloren hadden. Een doosje, “de eerste troost” met diverse praktische voorwerpen erin, werd ontworpen met de bedoeling dit gratis af te geven aan het gezin. Een uitgeverij werd gevonden alsook de financiële middelen om dit in productie te laten gaan. De inhoud werd in het Frans vertaald waarna het aangekocht kon worden door politie en hulpverlening over het hele land. Scholen en ziekenhuizen kochten dit aan om kinderen te helpen. In 2019 werd de website “Eerstetroost.be” gelanceerd met heel veel praktische informatie hoe je kinderen kunt helpen. Aanvullend werd het doosje vervangen door een pakketje met een opvouwbaar doosje en de tools: een zorgenpopje, een speelgoedgsm-etje, een emotiemeter, stickertjes, een brochure voor ouders, een dagboekje, kleurpotloodjes en een armbandje. Aanvankelijk werd dit gratis ter beschikking gesteld aan nabestaanden, scholen en hulpverlening. Na verloop van tijd werd dit (financieel) onhoudbaar en werd in augustus 2020 besloten om dit voor een miniem bedrag aan te bieden. Voor nabestaanden blijft het gratis. In het bijzonder willen we hier wijzen op de zeer uitgebreide boekenlijst die op de site te vinden is. Een aantal boeken voor volwassenen, maar ook meer dan veertig boeken voor kinderen. Link naar EersteTroost.be kan je vinden op de site van Plan b onder de links.

Rouwkost.be is een infosite voor jongeren tot 23 jaar met veel praktische informatie hoe kan omgegaan worden met een verlies. De vzw Rouwkost werd opgericht in 2018. Hierboven genoemde site EersteTroost.be is ook een initiatief van Rouwkost.  De vereniging bestaat uit 6 mensen die elk vanuit een verschillende invalshoek het rouwen benaderen en trachten anderen te helpen. Luc De Geyndt is al meer dan 20 jaar werkzaam als slachtofferbejegenaar bij de lokale politie, waarvan sinds 2007 voltijds bij de PZ AMOW. Inmiddels met pensioen doch nog steeds actief bezig in de vzw Rouwkost. Michelle Scheerlinck en Kim De Nil zijn beiden maatschappelijk assistentes van opleiding en liepen in het kader van hun opleiding Sociaal Werk stage bij de dienst slachtofferbejegening van de lokale politie AMOW. Arne Rotty ondersteunt mee het project en medewerkster Sofie Debruyckere verloor haar 16-jarige zus in 2012. Evelien Meskens verloor in 2015 haar broer door een verkeersongeval, zij stond in 2019 mee aan de wieg van Rouwkost maar is niet langer actief in de vzw. Link naar Rouwkost.be kan je vinden op de site van Plan b onder de links.

NEL magazine. Maartje Lute is de moeder van Boaz en Benja. Boaz is 6 en Benja is twee maanden oud geworden. Op 1 april 2018 overleed hij vanwege een hydro-thorax (vocht in borstkas). Het was niet levensbedreigend en het leek erop dat het te behandelen was, maar na twee maanden is Benja aan een van zijn vele infecties overleden. Met het vooruitzicht dat hij zou gaan overlijden, dacht Maartje dat haar leven in zou storten. Maar al op het moment dat hij stierf in haar armen wist ze dat dat niet zo was. Ze voelde zoveel liefde, zoveel trots, zoveel dankbaarheid. Dat gevoel oversteeg al haar verdriet. Tegen alle verwachting in is dat zo gebleven. Ze wilde alle mooie emoties die er óók bij het overlijden van een kind horen graag een podium geven. Want natuurlijk is het vreselijk, natuurlijk is het intens verdrietig, natuurlijk word je verscheurd door het gemis en staat je hele wereld totaal op z’n kop. Maar er is meer dan alleen verdriet. Want de liefde die je hebt voor je kind gaat nooit weg, of ze nou leven of dat ze nou dood zijn. Voor Benja, voor zichzelf en voor alle ouders die een kind moeten missen maakt Maartje het magazine NEL,  (Never Ending Love). Nel is een website & glossy vol ervaringen, adviezen, inspiratie en informatie door en voor de ouders van een overleden kind – en iedereen daar omheen. Omdat er zóveel meer is dan verdriet alleen en de liefde nooit overgaat. Het magazine en de website bieden ervaringen, inspiratie, adviezen en tips. Nel herbergt blogs en podcasts van ervaringsdeskundigen en hulpverleners. Maartje biedt ook individuele en groep-workshops aan. Maartje noemt zelf haar sessies geen standaard rouwtherapie maar een andere visie op de dood en het leven. ‘Dood is niet weg. Je hoeft niet te leren leven met het verlies van iemand die overleden is, je kunt ook leren leven met de aanwezigheid van iemand die overleden is.’ Met aanwezigheid bedoelt Maartje niet het idee van die persoon, niet alleen de foto’s, de verhalen of de mooie herinneringen maar echt de ‘persoon’, de essentie, de ziel van diegene die hier niet meer in een lichaam is. Om je te helpen om op een andere manier naar de dood te kijken, én het contact met jouw overleden dierbare te herstellen heeft ze verschillende sessies ontwikkeld die bestaan uit informatie, inspiratie en oefeningen om het contact met je overleden kindje te versterken. Link naar Nel magazine kan je vinden op de site van Plan b onder de links.

Stichting René geeft. Jolanda Rus was 42 toen ze haar achtjarig zoontje René Zwiers verloor ten gevolge van een dodelijk verkeersongeval. Met de stichting ‘René Verliest’ maakt ze steun/troostpakketjes die ze het liefste uit de naam van familieleden, vrienden, kennissen, bekenden, collega’s, etc naar ouder(s) van een overleden kind verstuurt. Zo hoopt ze die drempel te verlagen om in contact te komen en/of te behouden met elkaar en dat de naam van het overleden kind blijft genoemd worden. Zodat ook na jaren zonder die drempel over het overleden kind gepraat kan blijven worden. In een bescheiden webshop worden gekleurde grafkaarsen te koop aangeboden. Maar je kan ook een aanvraag indienen om als kennis, vriend of familielid kosteloos een steunpakketje aan te vragen om te laten versturen naar getroffen ouders. Op de site vertelt Jolanda haar verhaal en hoe ze ertoe kwam om kleurkaarsen te maken van restjes grafkaarsen. Er is een link naar de wereldlichtjesdag van Valthermond, en ook de Vitrine watermethode (zie hoger) wordt toegelicht. Link naar René geeft kan je vinden op de site van Plan b onder de links.

Stichting Hanne wil een steun zijn voor ouders die hun baby verliezen. Op 10 mei 2017 werd na ruim 41 weken zwangerschap  Hanne stilgeboren, dochter van Marlieke en Jeroen. Marlies had er heel erg behoefte aan om haar gevoelens hierover op papier te zetten en de ervaringen van anderen in deze situatie te lezen. Alle informatie die Marlieke en Jeroen vond hebben ze als heel waardevol ervaren. Ook de herinneringen aan de korte tijd dat Hanne bij hen mocht zijn, zijn hen erg dierbaar. Met deze stichting hopen ze, in naam van hun meisje, andere ouders te helpen deze tijd met hun kindje zo goed mogelijk te kunnen benutten en daarmee het korte leven  van Hanne in Marliekes buik ook voor anderen van waarde te laten zijn. Stichting Hanne heeft  een website waarop veel nuttige informatie te vinden is, een informatieboekje dat ouders krijgen in de ziekenhuizen waar ze mee samenwerken. Tips en informatie die te vinden zijn op de website en in het boekje, over zaken waarover je als ouders ongewenst moet nadenken. Tips en informatie die kunnen helpen om keuzes weloverwogen te maken. Ouders moeten hierdoor minder lang naar informatie zoeken en zullen hierdoor minder kostbare tijd verliezen en zo meer tijd te hebben met hun kindje. Er is een memorybox die ouders, in de ziekenhuizen waar ze mee samenwerken, kosteloos krijgen aangeboden. Met daarin spulletjes om ouders te helpen zoveel mogelijk tastbare herinneringen te creëren met hun baby, een beetje zoals de verlieskoffer van het Berrefonds. Zoals de virtuele sterrenhemel van Boven De Wolken en stichting Nooit Voorbij, de verjaardagskalender van Elisio Vlinderpost, een Engeltjespagina bij lieve engeltjes, of de Zwanenvijver van de stichting Félice , kunnen stilgeboren kindjes ook een plekje krijgen in het Vlinderbos op de website van Stichting Hanne.

Star and Rainbow is de passie van Melanie Fissen uit Brunsum die op 24 oktober 2013 mama werd van stilgeboren dochtertje Evy (Star) en op 22 april 2015 van gezonde zoon Noah (Rainbow). Melanie creëert fantasierijke illustraties en dromerige illustraties en schilderingen. Ze wil zorgen voor sterrenouders, zorgen voor haar eigen gemis. Het grootste gemis, omzetten in iets liefdevols, tastbaars en unieks. Zorgen dat de kindjes die zo gemist worden en hun ouders die elke dag vechten, niet vergeten worden. Haar inspiratie vindt Melanie dan ook in heel veel dingen, tijdens wandelingen in het prachtige Limburgse Heuvelland. In het bos, in bloemen en zelfs in geuren en kleuren. Ze is een dromer, een gevoelsmens en houdt van het werken met zowel kwast en aquarel maar ook van digitaal illustreren. Dol op chocolade (haar quilty pleasure ), de allergrootste dierenvriend(in) en dol op de aardetinten en kaarsjes. Ze kan zichzelf opladen bij de zee en in de natuur. Op de webshop van Star and Rainbow vind je rouwdrukwerk, geboortedrukwerk, ansicht en wenskaarten, kaarsen, keramiek, edelstenen, zelfzorgproducten, droogbloemen, bijzondere sieraden, theeproducten, posters, kaarthouders, lampen en nog veel meer. Er zijn ook gift sets en de sojakaarsen zijn zonder parafine uit een natuurlijke, biologisch afbreekbare hernieuwbare bron. Ze hebben een langere brandtijd, geven geen roet en hebben een betere geurverspreiding. Star and Rainbow heeft een eigen kaartje&geschenk-verzend service voor wanneer je iemand wil verrassen of troosten.

Tekst-Ring.nl  maakt ringen, armbanden of een hangertje met een vingerafdruk van je schat. Of je kan een druppeltje moedermelk in een juweel laten verwerken. Foto in glas uit Eindhoven maakt 3Dprints in glas van je kindje. Voor meer herinneringsattributen verwijzen we graag naar module zeven van rouwatelier.

‘Blij verwachten wordt verdriet’ is de website van vroedvrouwen Ine Berghman en Cindy Casier, die naar aanleiding van hun bachelorproef deze website uitwerkten. Doorheen hun stages en in hun persoonlijke omgeving kwamen ze regelmatig in contact met koppels die geconfronteerd worden met een afwijkend resultaat na prenatale testen. Aan de hand van een grondige literatuurstudie, werd de informatiebehoefte van koppels in dergelijke situaties nagegaan. Het ouderpaar wordt overladen met informatie, wat teveel kan zijn om in één keer te verwerken op het moment zelf. Uit onderzoek blijkt dat er dan thuis via het internet verder gezocht wordt naar de info die volgens hen ontbreekt. Op deze manier kunnen de ouders antwoorden vinden en deze ook op hun eigen tempo verwerken. Door middel van een website met relevante informatie willen ze tegemoet komen aan deze informatienood. De site biedt info over prenatale screening en diagnostiek, over chromosomale en structurele afwijkingen, over methodes  en het verloop van zwangerschapsafbreking, over herinneringen aan de baby en het rouwproces. Opmerking hierbij is dat ze Manu Keirse vermelden maar foutief spreken over de ‘fasen’ van het rouwproces ipv over de rouwtaken waarop Keirses theorie in feite gebaseerd is (Zie de rouwtaken van William Worden in module vijf van rouwatelier). Ze vermelden een aantal boeken over kindverlies en opnieuw zwanger worden en geven een indrukwekkende biografie op. Link naar ‘Blij verwachten wordt verdriet’ kan je vinden op de site van Plan b onder de links.

In de marge wil ik hier ook de website ‘De verdwaalde ooievaar’ vermelden. Dit gaat niet zozeer over perinataal verlies maar wel een andere vorm van rouw die ook rouw is, namelijk de onvervulde kinderwens. De verdwaalde ooievaar bespreekt vruchtbaarheidsproblemen, vruchtbaarheidsbehandelingen, andere opties en de psychologische impact. Er is een verwijzing naar professionele hulp en contact met en verhalen van lotgenoten. Er is tevens een webshop met interessante eigen en externe publicaties. De verdwaalde ooievaar bestaat uit een gemotiveerde groep van vrijwilligers en is een vereniging zonder winstoogmerk met een ruim maatschappelijk draagvlak. In de eerste plaats willen ze een netwerk zijn dat mensen verbindt die hetzij  vanuit hun persoonlijke hetzij vanuit hun professionele ervaring met fertiliteit te maken hebben. Het uitgangspunt van De Verdwaalde Ooievaar is de mens achter de kinderwens. Vanuit hun belang worden alle actoren samengebracht in het neutrale en ongebonden netwerk tussen betrokken partijen: Mensen met een onvervulde kinderwens; Fertiliteitscentra, artsen, verplegend personeel, counselors; Familie & vrienden; Overheid; Farmaceutische industrie en Academici : onderzoekers, ethici etc.

Plan b pretendeert met de hierboven opgesomde lijst aan hulpverlenings instanties en bijzondere initiatieven niet volledig te zijn maar wilde graag een pallet aanbieden van wat er zoal onder de zon is. Heb jij nog weet van interessante of mooie stichtingen die je niet in het overzicht terug vond, aarzel dan niet me te contacteren. Indien relevant neem ik ze graag mee op.

Over het thema rouw bij kindverlies zijn heel wat beklijvende films gemaakt.

Het is niet raadzaam zo’n film te kijken in de eerste dagen van je prille rouw. Het zal je wellicht trouwens op zo’n moment aan de benodigde energie of zin daarvoor ontbreken. In een later stadium echter, kan een dergelijke film wél troost bieden. Al is het om gewoon weer te kunnen stilstaan bij wat  geweest is, of hoe het is om te zien dat jij niet de enige bent die met dit grote verlies kampt. Of om samen met iemand anders te bekijken en een opening voor een dialoog te maken. Soms kan het zien van zo’n film je inspiratie bieden om met je proces opnieuw aan de slag te gaan, of het kan je misschien een hart onder de riem steken. We zetten hieronder voor jou enkele films op een rijtje :

• Rabbit Hole (konijnepijp) van John Cameron Mitchell met Nicole Kidman en Aaron Eckhart. Becca en Howie hebben hun vierjarig zoontje Danny verloren. Toen die achter zijn hondje aan de straat op rende werd hij door jonge automobilist  Jason doodgereden. Daarna is niets meer hetzelfde. Zijn ouders verwerken zijn dood elk op hun eigen manier. Becca wil alle sporen die haar herinneren aan haar zoon uitwissen. Zo wil ze zelfs hun huis verkopen.  Dat is niet naar de zin van Howie die kost wat kost hun vroegere leven wil hervatten en een nieuw kind maken. Waar Howie probeert om het leven te hervatten en niet meer om te kijken, zoekt Becca wanhopig naar manieren om het oude leven met Danny vast te houden. Twee verschillende manieren van rouwen worden naast elkaar in beeld gebracht op een manier die zeer herkenbaar zal zijn voor veel rouwenden, en zeker voor wie in module vijf van Rouwatelier las over het duale procesmodel van Stroebe en Schut. Becca rouwt herstelgericht terwijl Howie verliesgericht rouwt. Er is geen oordeel over de vraag wie van de beide ouders het ‘goed’ doet en wie ‘fout’. Elke eigen manier krijgt ruimte en aandacht. Het leven gaat door, of Howie en Becca dat nou willen of niet. Daar speelt humor een belangrijke rol bij, en misschien kan het zelfs een beetje helpen om het allergrootste verlies een plekje te geven. In een film die gaat over de dood, ademt Rabbit Hole door die humor opmerkelijk veel leven. Wanhopig hunkerend naar vrede die ze noch bij haar man, noch bij haar familie vindt, zoekt Becca contact met Jason…
• The Broken Circle Breakdown van Felix van Groeningen met Veerle Baetens en Johan Heldenberg is de verfilming van een toneelstuk met de onmogelijke naam The Broken Circle Breakdown featuring the Cover-ups of Alabama.  Didier is een eigenzinnige man die voor de kost de banjo bespeelt in een bluegrassband en tijdelijk in een caravan op het platteland woont terwijl hij bezig is om zijn eigen huis te bouwen. Hij is vijfendertig jaar oud wanneer hij Elise ontmoet, een tattooartieste die in vrijwel alles totaal van hem verschilt. Toch zijn de twee dolgelukkig met elkaar en een heftige romance ontaardt in een relatie waaruit dochter Maybelle wordt geboren. Beide ouders worden zwaar op de proef gesteld wanneer hun schat overlijdt aan leukemie. Rouw doet wat met een ouder, maar ook met de relatie tussen beide. Elise gaat op zoek naar troost terwijl bij Didier vooral de woede op de voorgrond heerst. De film leverde een muziekhit op en sleepte heel wat prijzen in de wacht. Interessant in de film is het spirituele spanningsveld dat ontstaat tussen Elise en Didier waar zij gelovig is en hij atheïst. De oorsprong van zijn atheïsme ligt bij Sinterklaas. Toen hij te horen kreeg dat deze niet bestaat, viel alles voor hem op zijn plaats. Het was een echte openbaring voor hem. ‘Alles is gewoon verzonnen en meer valt daar niet over te zeggen.’ Elise daarentegen, is gelovig. Zij wil, ook na de dood van haar dochtertje, haar geloof niet laten vallen. Is er leven na de dood? Will the circle be unbroken? Waar volgens Didier er geen leven is na de dood blijft Elise daar wel in geloven. De film is een daarom een geliefd object bij menig godsdienstleerkracht om de leerlingen naar te laten kijken.
• The other woman (*) van Don Roos is een film uit 2012 met Natalie Portman en Charlie Tahan. Emilia, een jonge vrouw die verliefd wordt op haar getrouwde baas Jack wordt zwanger van hem waarna Jack besluit van zijn vrouw te scheiden en met Emilia te trouwen. Maar hun geluk is van korte duur: hun dochtertje wordt dood geboren. Emilia is kapot van verdriet maar probeert niettemin de draad weer op te pikken. Ze doet hard haar best om een band te kweken met haar achtjarige stiefzoon William, maar Jacks jaloerse ex probeert elke poging daartoe te saboteren. Filmmaker Don Roos, verfilmde met ‘The other woman’ de bestseller Love and Other Impossible Pursuits van Ayelet Waldman en leverde daarmee een even hartverscheurende als hartverwarmende film over liefde, geluk en het verwerken van verdriet. Heel confronterend is de passage waarin Emilia geconfronteerd wordt met Jacks’ jaloerse ex, (gespeeld door Lisa Kudrow uit Friends). Emilia heeft het beste voor met haar stiefzoon en wanneer ze zegt “because I’m his stephmom” krijgt ze toegebeten: ”That’s nothing. It’s less than nothing.”Hartverscheurend bot, maar het is waar, ze is niet Williams biologische moeder. The Other Woman gaat over liefde en het verwerken van een enorm verlies. Het is een mooie dramafilm, met als middelpunt de scènes tussen Emilia en William, en over hoe je soms geen invloed hebt op hoe het leven verloopt.

(*)Opgelet als je de film gaat googelen: er bestaat een gelijknamige prent uit 2014. Deze heeft echter niets met deze film of zelfs maar met rouw of kindverlies te maken maar is een hilarische comedie van Nick Casavetes met oa Camerion Diaz waarin een stel afgewezen minnaressen en de bedrogen echtgenote van één en dezelfde man gezamenlijk besluiten de bedrieger een lesje te leren.

• Tonio. Film uit 2016 van Paula van der Oest met Pierre Bokma en Rifka Lodeizen. Deze film over kindverlies gaat niet zoals veel andere films over een klein kindje, maar over een adollescent van 21. Op de Eerste Pinksterdag van 2010 komt Tonio bij een verkeersongeval om het leven. Het is vroeg in de ochtend als hij, ter hoogte van het Vondelpark in het centrum van Amsterdam, wordt geschept door een auto. Hij wordt in kritieke toestand naar het Academisch Medisch Centrum vervoerd, waar hij diezelfde dag aan zijn verwondingen overlijdt. Tonio zal niet ouder worden dan 21 jaar. Zijn vader, A.F.Th. van der Heijden, doet het enige waar hij op dat moment toe in staat is: in zijn herinnering graven, aantekeningen maken, schrijven. Daarbij voortgedreven door twee dwingende vragen: wat gebeurde er met Tonio in de laatste uren en dagen voorafgaand aan de ramp, en hoe kon dit ongeluk plaatsvinden? Een zoektocht naar het wat en het hoe, die leidt langs verschillende ooggetuigen, vrienden, politiemensen, artsen en het mysterieuze meisje Jenny, dat in de laatste weken van Tonio’s leven een cruciale rol blijkt te hebben vervuld. Tonio vormt de neerslag van die zoektocht. Een nauwgezette reconstructie van een jongensleven en een radeloze queeste naar zin en betekenis.
• Romeo is de autobiografische debuutfilm van Rita Horst uit 1990 Met Monique van de Ven en Johan Leysen over een echtpaar dat na zeven maanden zwangerschap ontdekt dat hun kind niet levensvatbaar is. Zij proberen elk op hun eigen manier hun verdriet te verwerken en raken daardoor steeds verder van elkaar geïsoleerd. Tekenares Anne Herden woont samen met acteur Matthijs. Inmiddels is Anne bijna zeven maanden zwanger, en ze verheugt zich op de geboorte van haar kindje. Langzaamaan begint Anne zich echter zorgen te maken als blijkt dat haar buik nauwelijks meer groeit. Een echoscopie wijst uit dat haar kindje versteende nieren heeft en niet levensvatbaar is. Romeo zal overlijden tijdens de geboorte of vlak daarna. Voor Anne en Matthijs komt de uitslag van het onderzoek keihard aan. Zeker omdat ze worden geconfronteerd met een afgrijselijk dilemma. Laten ze het kind op natuurlijke wijze geboren worden of laten ze de geboorte opwekken. Bij de eerste optie moet Anne nog twee maanden haar vrijwel dode kind meedragen. De gynaecoloog adviseert de geboorte te laten opwekken en Anne en Matthijs besluiten dit advies op te volgen. Het kindje komt onvolgroeid ter wereld en overlijdt. Romeo is een beklijvende prent die binnenkijkt in de dilemma’s van prenataal verlies en die ook de impact op de relatie weergeeft. In een ontroerende scène begrijpt Anne dat ze de moeder van een zoon is en niet alleen een vrouw met een dood kindje.
• Return to zero is een film uit 2014 van Sean Hannish met Minnie Driver en Paul Adelstein. De film is gebaseerd op een waargebeurd verhaal van het succesvol echtpaar Maggie en Aaron die zich voobereiden op de komst van hun eerste kind. Een paar weken voor de uitgerekende datum komen ze tot de traumatische ontdekking dat hun zoon in de buik is overleden en doodgeboren gaat worden. Maggie en Aaron proberen hun leven weer op te pakken maar worden geconfronteerd met de rouw die na de bevalling volgt. Hun leven en hun relatie lijkt voor altijd te zijn veranderd. De omgeving toont weinig begrip. Aaron probeert op verschillende manieren zijn weg te vinden – door ontkenning, vlucht en alcohol – maar als Maggie uiteindelijk ontdekt dat Aaron een relatie heeft gekregen met Dana, een collega, besluit zij om hun huwelijk te beëindigen. Net als Maggie denkt een nieuw leven te zijn begonnen, ontdekt ze dat ze zwanger is, van Aaron. Met behulp van Claire, een empathische arts die jaren daarvoor een vergelijkbaar verlies had meegemaakt, lukt het Maggie eindelijk om te rouwen om haar zoon. Daarna moeten zij en Aaron weer bij elkaar komen om vervolgens een onrustige en beangstigende zwangerschap mee te maken. De lange lijst van steungroepen en dankbetuigingen die over de aftiteling scrollen, maakt duidelijk hoe diep persoonlijk dit project was voor de makers.
• After Inez is een documentaire uit 2018 die het verhaal vertelt van Denize en Filip, die klaar zijn voor de geboorte van hun eerste kindje. Deze goudeerlijke, aangrijpende documentaire volgt de worsteling van de Zweedse Denize en Filip die hun kindje na negen maanden verliezen. Het wiegje, de kleertjes en de wandelwagen zijn met zorg uitgekozen en staan klaar voor gebruik. Nog een laatste controle bij de vroedvrouw en hun kindje kan komen. Uit niets slaat het noodlot toe. De vroedvrouw hoort bij deze controle geen hartslag van het kindje meer en de jonge ouders belanden in een nachtmerrie. nl sprak met regisseur Karin Ekberg over de impact van een stilgeboorte. “Mensen met een doodgeboren kindje doorstaan twee trauma’s: het verlies van de baby in de eerste plaats, maar ook de eenzaamheid daarna. Aan het verlies kan eigenlijk niemand iets veranderen, maar aan de eenzaamheid wel.” De documentaire van 58 minuten was te bekijken op de site van 2doc.nl., maar de link is niet langer actueel. De trailer vind je wel terug met een link in het interview. In Zweden geeft Karin Ekbergs’ moeder regelmatig interviews naar aanleiding van ‘After Inez’. De vragen die journalisten haar stellen, had ze veertig jaar geleden al moeten krijgen van psychologen, artsen en haar omgeving. Haar ervaringen worden eindelijk serieus genomen. “Ekbergs’ ouders en hun lotgenoten van dezelfde generatie zijn in veel gevallen nooit naar een psycholoog doorverwezen.” De manier waarop Denize en Filip ondersteund werden door hun omgeving en de artsen, lijkt in niets op de manier waarop mensen veertig jaar geleden begeleid werden. Niemand deed dat met kwade wil, het was gewoon de manier waarop dat ging, maar het was wel verkeerd. Door ‘After Inez’ ontving Spädbarnsfonden in korte tijd enorm veel reacties van oudere lotgenoten van haar ouders of ze ergens terecht konden. Behalve van deze generatie, kreeg Ekberg ook veel reacties van mannen op de film. Zweden staat bekend als een progressief land, maar als het gaat om miskramen en stilgeboortes, krijgen mannen vaak niet de kans om hun verdriet te verwerken. “Bij Filip zie je dat hij de druk voelt om sterk te zijn en weer aan de slag te gaan, maar hij is natuurlijk ook intens droevig en bezorgd. Op zijn werk begrijpen ze dat niet altijd. In de Zweedse media is er door zijn rol veel discussie over hoe we als maatschappij omgaan met jonge vaders in de rouw.’’ Ekberg illustreert dit met een pijnlijk voorbeeld van een vader die ze onlangs sprak: ‘’Hij vertelde me dat hij in een andere stad was toen zijn vrouw te vroeg beviel. Op het moment dat hij aankwam in het ziekenhuis was de baby al overleden en ving zijn zwager hem op. Het eerste wat zijn zwager zei was: ‘Nu moet je sterk zijn voor Maria‘. Het is niet kwaad bedoeld, maar waarom krijgt hij geen medeleven?’’Ekberg heeft enkele tips voor vaders en moeders die in een situatie als Denize en Filip zitten: ‘’De dingen die je doet, de rituelen, de foto’s en teksten die je creëert zijn de enige herinneringen die je voor de rest van je leven zult hebben. Dare to document these things. Vraag iemand om foto’s te maken of om je te helpen bij het maken van een (dag)boek en praat veel. Zoek mensen op die hier ook doorheen gegaan zijn. Iedereen die ik gesproken heb, zegt dat het contact met ervaringsdeskundigen hun extra heeft geholpen naast de steun van hun omgeving. Tot slot is het goed om je te realiseren dat iedereen anders rouwt en dat dat oké is. Dat je partner er anders mee omgaat, hoeft niet het einde van je relatie te betekenen. ‘’
• The Starling (lett.: de spreeuw) van Theodore Melfi is een recente prent uit 2021 die sinds september op Netflix te zien is. The Starling is een pakkend drama over wat kindverlies  met een partnerrelatie kan doen. Een schrijnend verhaal over de rauwe (rouwe) werkelijkheid, maar ook een verhaal van hoop en liefde. Wanneer Lilly (meesterlijk vertolkt door Melissa Mc Carthy) en Jack (gevoelig en geloofwaardig neergezet door Chris O’Dowd) na een tragische wiegedood hun dochtertje Kate verliezen heeft Jack niet meer de moed om verder te leven en moet na een wanhoopsdaad worden opgenomen. Lilly probeert troost en afleiding te zoeken in tuinieren maar krijgt het daarbij steeds heftiger aan de stok met een territoriale spreeuw die haar broedgebied fanatiek verdedigt. De wekelijkse dinsdagbezoekjes van Lilly aan Jack leggen pijnlijk bloot dat haar man niet aan hun dochtertje herinnerd wenst te worden. Wanneer Jacks therapeute Lilly aanraadt om zelf ook hulp te zoeken en daarbij haar kennis Larry aanbeveelt (Kevin Kline), blijkt deze niet langer het beroep van psychiater uit te oefenen maar ondertussen dierenarts te zijn geworden. Hoewel Larry aanvankelijk weigert: “Ik doe dit werk niet meer”, ontwikkelt er zich tussen beiden toch een soort cliënt-therapeut relatie en komen behalve zijn rouwtips, ook zijn ornithologische weetjes over spreeuwen goed van pas. De spreeuw vertegenwoordigt in de film de prachtige metafoor die the struggle for life tekenend weergeeft. Ze is de antagonist van het verhaal en in een ontroerende plot die ik hier niet ga verklappen wordt na een ultieme confrontatie met de spreeuw Lilly op zichzelf terug geworpen. Een regisseur kan ook niet alles weten waardoor naar mijn smaak een beetje geforceerd  die scène is waarin het achterhaalde rouwmodel van Elisabeth Kubler Ross nog maar eens uit de kast wordt gehaald wanneer Larry Lilly vraagt of ze bekend is met fase drie van het rouwproces. Het antwoord luidt: ‘Woede’, waarop Lilly wil weten wat dan de volgende fase wordt: “Depressie.” “Geweldig, ik kan niet wachten..” repliceert Lilly cynisch. Dit puntje van kritiek doet echter niks af aan de kwaliteit van de film die volgens mij zeer verdienstelijk het thema rouw bij perinataal verlies weet te brengen op een aangrijpende en ontroerende maar toegankelijke manier. Daarnaast staat de geweldige cast ook garant voor de onvermijdelijke  humor waarmee de prent toch doorspekt is;  het onmiskenbare handelsmerk van  zowel Mc Carthy, O’ Dowd als Kline. Voor het zware rouwthema zorgt de fijnzinnige humor voor de nodige luchtigheid, en een mooi tegenwicht dat het geheel verteerbaar en toegankelijk maakt. Melfi gaat de moeilijke thema’s niet uit de weg en veel herkenbare facetten van rouwprocessen en vooral kindverlies komen langs. De woede, de pijn, de leegheid, de vermoeidheid, de uitzichtloosheid, het cynisme, het schuldgevoel, de verwarring. De boosheid op elkaar ook. En ook dat het voor iedereen verschillend is. “Op een dag zal je de naam van je dochter weer kunnen noemen” voorspelt dokter Manmo. Kippenvel scène en keerpunt in de film is wanneer Jack zijn liefde voor Lilly uitspreekt tijdens een therapeutische sesie. ”I wanna not quit with her…”. The Starling zet aan tot denken en is een aanrader voor eenieder die met rouw bezig is en in het bijzonder voor mensen in wiens omgeving iemand perinataal verlies meemaakte. Maar ook voor alle anderen is het gewoon een hele mooie en laagdrempelige film die ons leert dat rouwen eigenlijk liefde is.
• Pieces of a woman is een Netflix productie uit 2020 met Vanessa Kirby en Shia Labeouf over het verlies van een baby. Het verhaal is gebaseerd op het trauma van regisseur Mundruczó en zijn vrouw Kata Wéber, die ook het scenario schreef. Het echtpaar verloor enkele jaren geleden hun eigen kind en gebruikte het verhaal om hun Engelstalig debuut mee te maken. De tragische ervaring is aangevuld met de ervaringen van andere vrouwen die hun kind te vroeg verloren. Het stel probeert hiermee de taboesfeer rondom het thema te doorbreken: het is helaas nog steeds zo dat veel mensen lastig praten over zo’n trauma. Dat geldt ook voor vrienden en familie: hoe betuig je steun aan iemand zonder te weten hoe dit voelt? De tragedie treft in de film daarom niet alleen de ouders Sean en Martha , maar ook de familie én vroedvrouw. Vooral Sean geeft ons een intiem inkijkje in het verdriet van een vader die zijn kind verloor. Hierbij worden hetero-normatieve standaarden aan de laars gelapt. Anders dan in veel films en series, is namelijk nu juist de man die goed zijn verdriet weet te tonen. We zien hoe hij in zijn eentje rouwt om het verlies van zijn dochter en omgaat met de begrafenis én rechtszaak tegen de vroedvrouw. De tastbaarheid van deze emoties is te danken aan het bijzonder acteerwerk van LeBeouf.
• Now is Good is een Ol Parker film van 2012 met Dakota Flanning en Jeremy Irvine. Now is Good (Nederlandse titel: voor Ik Doodga ) is de filmvertaling van Jenny Goodmans roman. Wanneer bij de levenslustige zeventienjarige Tessa terminale leukemie wordt vastgesteld, besluit ze een wensenlijstje samen te stellen van alles wat de doorsnee tiener nog zou moeten doen, waaronder haar maagdelijkheid verliezen en drugs gebruiken. Met de hulp van een vriend begint ze de lijst af te werken. Terwijl haar ouders en broer in angst leven om Tessa te verliezen, ontdekt zij zelf juist een heel nieuw leven waarin ze vastbesloten is om elke dag zo intens mogelijk te genieten. Verliefd worden op Adam, haar nieuwe buurjongen, stond niet op de lijst, maar blijkt uiteindelijk de grootste uitdaging te zijn.
• Still loved is een levensbevestigende documentaire van Debbie Howard over zeven families die hun leven terug opbouwen na het verlies van hun baby. Het verhaal vertelt de complexiteit en realiteit van families die voor het eerst openhartig over het verlies spreken. De documentaire biedt een perspectief op moeders, vaders, grootouders, broers en zussen.
• 24 Wochen is een Duitse film uit 2016 van Anne Zohra Berrached met Julia Jentsch en Bjarne Mädel. Astrid en Lucas vormen een gelukkig en succesvol paar. Zij is een bekende cabaretière en hij haar manager. Ze hebben een dochter van negen en Astrid is in verwachting van hun tweede kind. Het leven lacht hen toe, tot ze te horen krijgen dat hun ongeboren baby het syndroom van Down heeft. Terwijl hun wereld instort, moeten ze vóór 24 weken zwangerschap beslissen een abortus te laten plegen of niet, dit laatste met onzekere gevolgen. Hoewel ze gewend zijn alles samen te doen, beseft Astrid dat alleen zij deze moeilijke beslissing kan nemen. 24 Wochen is een emotionele reis. Dankzij het aangrijpende spel van Julia Jentsch beleef je Astrids emoties van verdriet, twijfel, schuldgevoel en woede intens mee. De film spreekt zich niet voor of tegen abortus uit maar concentreert zich op de persoonlijke en ethische dilemma’s waarmee een jonge vrouw in zo’n situatie worstelt. De cineaste heeft haar film stevig in de realiteit verankerd. De dokters, verplegers en kraamverzorgsters die Astrid ontmoet, spelen allen zichzelf; vele dialogen werden overgenomen uit reële, intensieve interviews met een bijna-ouderpaar. 24 Wochen maakt niets mooier of troostrijker dan het is. In de trailer al voel je ook de wanhoop, de onmacht en de boosheid van de vader wanneer hij niet bij de beslissing betrokken wordt.

BOEKENTIPS

Over rouw en verlies zijn al onwaarschijnlijk veel boeken gepubliceerd. Sommige ervan wetenschappelijk vanwege onderzoekers, andere filosofisch en weer andere bedoeld als ondersteuning en hulp. Veel boeken werden geschreven door ervaringsdeskundigen die getuigen over hun eigen verlies. Sommige gaan heel specifiek over bepaalde vormen van verlies zoals verlies van je ouders, verlies door overlijden na ziekte, na ongeval of door zelfdoding. Heel wat boeken werden ook voor kinderen geschreven. Het is onmogelijk om alle boeken over kindverlies in een overzicht te gieten. Het is de dag van vandaag overigens nauwelijks nog mogelijk voor een individueel persoon om alles wat er over rouw verschenen is ooit gelezen te hebben, zelfs indien je je zou beperken tot het Nederlandse taalgebied. Wat ik wel graag wil doen is een kleine greep presenteren van boeken die volgens mij helpend zouden kunnen zijn. Weet dat er nog véél en véél meer bestaat. In onderstaand beperkt overzicht wil ik zowel een aantal algemene boeken over je rouwproces aanbevelen die kunnen helpen begrijpen waar je doorheen gaat, alsook een aantal specifieke ervaringen van lotgenoten die hetzelfde meemaakten en waarin je je verhaal zal herkennen. Ik wil ook een aantal boekjes aanreiken die helpend kunnen zijn voor kinderen. Daarnaast wil ik een paar atypische boeken meegeven die je anders niet gemakkelijk zou tegenkomen. Hoe dan ook blijft het hieronder verstrekte overzicht heel bescheiden in verhouding tot het enorme aanbod dat er beschikbaar is. Ga zeker ook op de site van Plan b een kijkje nemen onderaan de footer bij de Literatuurlijst waar meer dan 270 rouwboeken met auteur en titel opgelijst staan.

Het Lazaruseffect. Van Johan Maes. Een eerder atypisch rouwboek, een roman. Als de 17-jarige Jolien eind 2012 op schoolreis in Oostenrijk om onduidelijke redenen een dodelijk val maakt, stort de wereld van haar ouders, Noor en Thomas, in. De rouwverwerking drijft hen als koppel ver uit elkaar en ze worden gedwongen oude trauma’s onder ogen te zien. Rouw kan ook rauw zijn en onverzoenlijk. In het boek “Het Lazaruseffect” van Johan Maes leert de lezer Jolien kennen via haar dagboek. Een onverwachte brief doet alles kantelen. Met onder meer de hulp van een therapeut(e) gaan Noor en Thomas de confrontatie aan met hun demonen. Ze komen tot de ontdekking dat er in het omarmen van hun rouw een groot potentieel vermogen huist tot transformatie: het Lazaruseffect. Een boek over de impact van hechting en traumatische gebeurtenissen in het leven, complexe rouw maar ook thema’s als zelfdoding, pesten, automutilatie, psychotherapie en meer… De schrijver Johan Maes is zelf rouwtherapeut, schreef eerder al verschillende non-fiction boeken over het thema en hij was 10 jaar geleden ook de oprichter van het postgraduaat Verlies-en rouwconsulent aan de Artevelde Hogeschool te Gent. Op de site van Johan vind je onder het tabje ‘Over mij’ heel wat terug van wat deze bijzondere man allemaal gedaan en verwezenlijkt heeft. Een heel belangrijk stuk van hoe hij geworden is wie hij nu is staat er echter niet in te lezen. Maar dat kan je wel vinden in zijn blog van 5 maart dit jaar : ‘Ik was 11 toen mijn broer stierf aan een virus’. Een pakkend verhaal dat eigenlijk vertelt hoe Johan in het leven staat en hoe hij rouwtherapeut werd. Het Lazaruseffect is Johans’ debuut in de non-fictie en werd zeer onderhoudend en herkenbaar neergezet. In gewone mensentaal. Men weze gewaarschuwd : het boek is niet lichtvoetig en alles behalve zweverig. Het is down-to-earth geschreven met een rasperige realiteitszin. Johan schuwt de moeilijke stukken niet en hij laat ook de schurende lelijkheid van rouw zien. Maar ook de schoonheid en de liefde. Het boek gaat uiteindelijk over hoop. Er zitten heel veel wijsheden en kennis omtrent omgaan met verlies en verdriet in verweven en ik ben er zeker van dat het een geweldige houvast kan zijn, zowel voor wie zelf een dierbare verloor en in rouw is als voor wie meer wil weten ter verdrietondersteuning van anderen. Het is een boek dat geschreven moest worden. Ik heb het graag gelezen en af en toe raakte het ook mijn eigen verdriet. Het boek levert veel stof tot nadenken. Het bijzondere raakvlak met perinataal verlies is dat de protagonist in het verhaal getuige was en zich schuldig voelde over het verlies van haar jongere zusje bij een verkeersongeval. Jammer dat er ook een horrorprent bestaat met precies dezelfde titel.   

7 tips om ouders die hun baby zijn verloren op een goede manier te begeleiden. Hiske Kuilman. Klein praktisch e-bookje, gratis te downloaden vanaf de website de Babyverliesacademie. De tips zijn vooral gericht naar hulpverleners maar ook erg bruikbaar voor kersverse ouders van een stilgeboren baby en voor rouwcoaches.

Mama zonder kind. Mireille Leemans. Dit boek is niet zozeer gericht naar ouders die perinataal verlies meemaakten maar wel naar de omgeving. Gaat niet over kindverlies en is niet in de eerste plaats geschreven voor mama’s met kindverlies of een onvervulde kinderwens. Ondanks wat de titel doet vermoeden, is het geen boek voor mensen zonder kinderen. Voor hen kan het een herkenning zijn, maar het is vooral bedoeld om mensen die wél kinderen hebben eens te laten stilstaan bij dit gegeven: hoe het is om geen kinderen te hebben.

Stille baby’s. Christine Geerinck-Vercammen. Het verlies van een kind, ook wanneer het overlijdt vóór of tijdens de geboorte, tekent het leven van ouders voorgoed. Christine Geerinck-Vercammen biedt in Stille baby’s hulp bij dit rouwproces. Ze gaat in op de theoretische en medische aspecten, maar bespreekt vooral de psychosociale verwerking van het slechte nieuws, de bevalling en het afscheid nemen. Bovendien gaat ze in op de vraag hoe het daarna op korte en lange termijn met de ouders gaat, ook in verband met een eventuele volgende zwangerschap. Met dagboekfragmenten en brieven van ouders. De nieuwe herziene, geactualiseerde druk bevat recente medische, psychologische en juridische ontwikkelingen in behandeling en rouwverwerking rond perinatale sterfte. Met vooral aandacht voor de emotionele impact van dit verlies op de ouders en hun omgeving.

Noem mijn naam en ik besta. Natasja Geyteman-Bos. Het boek vertrok vanuit een missie om stilgeboren kinderen de erkenning te verlenen die hen toekomt. Natasja stelde het beleid aan de kaak en startte een petitie om de namen van deze kinderen digitaal op te laten nemen in de Basisregistratie Personen. Veel media-aandacht, intensief overleg en nuttige samenwerkingen met ministeries, politieke partijen en ambtenaren volgden. Eind 2018 stemde zowel de Tweede als de Eerste Kamer (Ndl) unaniem voor deze wetswijziging, die ook met terugwerkende kracht geldt. Alleen al in het eerste jaar sinds de inwerkingtreding op 3 februari 2019 zijn meer dan twaalfduizend kinderen geregistreerd. Noem mijn naam en ik besta is het verhaal van een moeder met een missie. Ook andere ouders vertellen wat de wetswijziging in Nederland voor hen betekent. Bovendien delen Tweede Kamerleden, de Ombudsman van Amsterdam en de Nederlandse Vereniging voor Burgerzaken hun ervaringen. Het boek is een positief voorbeeld van de kracht van wat democratie zou kunnen zijn. Een inspiratiebron voor mensen die werken bij de overheid, studenten bestuurskunde en politicologie en burgers die iets willen bewerkstelligen in de politiek. Noem mijn naam en ik besta heeft een Youtube kanaal en is ook een hashtag geworden op sociale media platformen voor al wie rond perinataal verlies bezig is.

Het rouwt in jou. Christine Vandenhole. Als ouders een kind verliezen zakt de grond helemaal weg onder hun voeten. Christine Vandenhole, mama van Berre*, vroedvrouw en founder van het Berrefonds, heeft al haar ervaring en kennis gebundeld in een eerlijk hulpboek voor iedereen die van ver of dichtbij te maken krijgt met het verlies van een kind. Het rouwt in jou is een warm boek vol inzichten en eerlijke getuigenissen; herkenbaar voor ouders van een overleden kindje. Er is plaats voor verdriet, veel begrip en erkenning, maar ook hoop. Voor familie, vrienden en omgeving staat dit boek vol waardevolle tips en praktische checklists. Rouw in je relatie, op je werk, in je familie. De rol van rouwende grootouders, omgaan met verdrietige broers en zussen, (al dan niet) opnieuw zwanger worden… alle moeilijke thema’s komen aan bod. Op die manier probeert ‘Het rouwt in jou’ houvast te bieden op een moment dat er geen houvast meer lijkt te bestaan.

Helpen bij verlies. Manu Keirse. Dé klassieker over rouwverwerking in ons taalgebied. Helpen bij verlies en verdriet is een onmisbare gids voor al wie rouwende mensen en mensen met verdriet wil helpen. Het boek biedt vele bruikbare inzichten en is geïllustreerd met talrijke herkenbare voorbeelden uit het dagelijkse leven. Naast verlies door de dood besteedt de auteur ook aandacht aan andere verliessituaties, zoals verlies van de gezondheid, van het werk, van een perspectief. Helpen bij verlies en verdriet is een gids die thuishoort in elke huiskamer en op elke werktafel, niet om in één keer door te lezen, maar om telkens weer ter hand te nemen wanneer je geconfronteerd wordt met verdriet. Het is een uitstekend geschenkboek voor wie zelf verdriet heeft of wie anderen wil helpen, doordat het doorheen het verdriet perspectieven biedt om opnieuw te leren houden van het leven. Er wordt in het boek ook ruim aandacht geschonken aan perinataal verlies.

Sterrenstof. Robert en Monique Lentelink. Een boek speciaal voor kinderen die een broertje of zusje verliezen. Het geeft op een hele liefdevolle en begrijpelijk manier uitleg over wat er gebeurt als een kindje overlijdt. Een verdrietig, maar ook heel mooi geïllustreerd boek. Dit boek is voornamelijk geschikt als een kindje wordt gecremeerd. Opgelet, er bestaat ook een gelijknamig boek van een ander auteur (Susan Smit). Dat boek heeft niets met het door ons bedoelde boek te maken en handelt over Smits’ persoonlijke benadering van spiritualiteit in het dagelijks leven.

Als de man verliest. Tim Overdiek en Wim van Lent. ‘Ik schaam mij niet voor mijn tranen. Dat heb ik te danken aan mijn moeder,’ vertelt Humberto Tan openhartig in Als de man verliest. Een bekentenis, want hoeveel mannen slikken nog wel hun tranen in als ze met groot verlies worden geconfronteerd? Je moet sterk zijn, toch? De ervaring leert dat mannen vaak anders omgaan met groot verdriet dan vrouwen. Die zijn geneigd tot praten, ze zoeken steun bij elkaar of hulp bij een psycholoog. Voor een man is niets zo frustrerend als het verlies van controle. Menig man valt terug op destructief gedrag. Isolement ligt op de loer, met suïcide als uiterste consequentie. Hoe is dat te voorkomen? Wim van Lent en Tim Overdiek zijn gespecialiseerd in de behandeling van rouw bij mannen. Zij schreven een boek vol waardevolle lessen en inzichten, gebaseerd op hun rijke ervaring met mannen die door tegenslag zijn geveld. Daarnaast interviewden zij bekende Nederlandse mannen, die openhartig vertellen over hun ervaringen: naast Humberto Tan over de dood van zijn twee broers, onder meer Douwe Bob over zijn liefdesverdriet, Ahmed Marcouch over zijn achtergelaten moederland, A.F.Th. van der Heijden over zijn verongelukte zoon en Falko Zandstra over de pijn bij een dreigend faillissement. Als de man verliest is een aangrijpend en inzichtrijk boek, voor zowel mannen als vrouwen. Wim van Lent (1958) is therapeut en mede-eigenaar van Opleidingen Land van Rouw. Zijn praktijk De Mannenboom is gevestigd in Nijmegen. Tim Overdiek (1965) is schrijver en therapeutisch coach. Hij was jarenlang journalist, onder meer voor NOS Nieuws. Op zijn dertiende verloor hij zijn vader en in 2009 overleed zijn vrouw Jennifer. Daarover schreef hij Tranen van liefde.

Papa’s rouwen ook. Bjorn Visser. Als je kind overlijdt, moet je op de een of andere manier zien om te gaan met dit enorme verlies en hartverscheurende verdriet. Het rouwproces is vaak ruw, pijnlijk en eenzaam. Als ouders word je samen geconfronteerd met rouw, maar er zijn verschillen in hoe mannen en vrouwen met dit verlies omgaan. In ‘Pappa’s rouwen ook’ vertellen twaalf vaders het kwetsbare en moedige verhaal over hoe ze zijn omgegaan met het verlies om hun overleden
kind(eren). Wat gebeurde er? Welke invloed heeft rouw op hun eigen leven, emoties, huwelijk, gezinsleven en de omgeving? Waar liepen ze in het dagelijks leven en op het werk tegenaan? Wat deed het verlies met de manier waarop ze nu in het leven staan? In dit boek krijg je als lezer een
uniek kijkje in het rouwende vaderhart. De twaalf vaders verloren kind(eren) door een miskraam, stilgeboorte of op jonge leeftijd. De oorzaken van het overlijden van de kinderen zijn zeer
divers. Een aantal vaders verloren hun kind(eren) jaren geleden, andere vaders werden er vrij recent mee geconfronteerd. In de verhalen kijken ze eerlijk terug en vertellen ze over hun verdriet en de ontdekkingen die ze deden. De verhalen worden in- en uitgeleid door Jakob van Wielink,
rouwcounselor en leiderschapscoach. Bjorn Visser (1988) is getrouwd met Inge en vader van Daan, Anna †, Lynn †, Aron en Elin. Hij is voorganger en woont met zijn gezin in Nijmegen. Hij richtte Stichting Rouwkost op waarmee hij, mede door zijn eigen ervaringen, ondersteuning wil bieden aan ouders die rouwen om het verlies van hun kind(eren). Bjorn schreef ‘Pappa’s rouwen ook’ om herkenning en erkenning te bieden aan rouwende vaders.

Still in your eyes. Marcel Kolenbrander. Een bijzonder boek dat het taboe wil doorbreken om overleden kindjes te eren door foto’s en verhalen. Foto’s van de ogen van de papa’s, mama’s, broertjes, zusjes, opa’s, oma’s, familie en vrienden. In de ogen wordt zichtbaar hoe deze kinderen doorleven in de levens van de mensen om hen heen. Soms met zichtbaar verdriet, maar ook met trots en liefde. De indringende foto’s worden afgewisseld met informatie en mooie gedichtjes.

Dag liefje. Anja Dalhuizen. ‘Dag liefje’. Zo begon schrijfster Anja haar laatste woorden aan haar stilgeboren zoon Boris. Hij leefde niet meer, maar ze kon hem nog aanraken. Het was het laatste moment dat ze bij haar allermooiste kind kon zijn waarna ze hem moest begraven… Afscheid voor altijd. Haar nieuwe leven begon, een leven met de dood. En nu is het ook de titel van haar kinderboekje. Het is niet alleen voor Boris, maar voor álle kindjes die hier niet meer zijn. Kindjes die nooit écht weg zijn, want zolang wij onze kindjes liefhebben, blijven ze bij ons. Liefde is voor eeuwig en de dood kan dat nooit veranderen. Die liefde mogen we koesteren, omarmen en verzorgen. Het is alles wat je hebt wanneer je je kind verliest, en die liefde is het meest kostbaar. Daarom dit boekje. Om hardop of stil in je hoofd voor te lezen aan je kind wanneer je hem of haar zo vreselijk mist. Om je liefde te uiten, je tranen de vrije loop te laten en te zorgen voor je verdriet. Om je eventjes dichtbij je allerliefste kind te voelen… Achterin het boekje is er ruimte om briefjes, wensen, gedachten, liedjes of gedichten te schrijven. Voor de allermooiste ster aan de hemel…

Als je je kindje verliest in de zwangerschap. Myriam Van Kreij. Dit boek is door de uitnodigende vragen en toegankelijke suggesties heel waardevol om zelf in te vullen. Het helpt je om bij zwangerschapsverlies om te gaan met je ervaringen in deze intense periode én daarna.

Als je een prille zwangerschap verliest. Manu Keirse, Bernard Spitz en Annemie Vandermeulen. Bijna één op de vier zwangerschappen eindigt in een miskraam. De impact ervan wordt door de buitenwereld echter vaak onderschat. Veel ouders hebben het namelijk moeilijk om hun verlies te verwerken. Want hoe rouw je om een kindje dat je nooit echt hebt gekend? En hoe ga je om met de angst dat het bij een volgende zwangerschap misschien weer fout kan gaan? Dit unieke boek brengt de expertise van een vrouwenarts, een psycholoog en een sociaal verpleegkundige samen. Zij behandelen openhartig en toegankelijk alle medische en psychologische vragen die met een miskraam gepaard gaan. Ook laten zij mensen aan het woord die hun ongeboren kind verloren hebben. Hun getuigenissen bieden lotgenoten herkenning, inzicht en steun.

Liefde voor een ongeboren kind. Patrick Quanten. De zwangerschap van zijn dochter en het vooruitzicht op zijn eerste kleinkind zou normalerwijze de basis zijn voor een vreugdevolle tijd. Het bericht dat de baby geen kans heeft om levend geboren te worden, verandert echter alles. Dit boek vertelt het verhaal van deze uitzonderlijke zwangerschap en de geboorte en het overlijden van Kennedy, de baby die nooit geboren zou worden maar het toch deed. Het is een verhaal vol hoop en blijdschap, waarbij onvoorwaardelijke liefde centraal staat. Wanneer mensen met harde waarheden geconfronteerd worden, nemen ze belangrijke beslissingen en dragen de consequenties daarvan. Dan heeft men de behoefte om beter te begrijpen hoe het leven echt in elkaar zit en begint men het wonder van het leven beter aan te voelen. Een voorbeeld van hoeveel kracht liefde en liefdevolle gedachten kunnen hebben en wat ermee te bereiken valt, vind je in dit verhaal, in het leven van Kennedy, een wonderbaarlijke baby.

Geen blote voetjes in het zand. Stichting lieve engeltjes.  Dit boek bevat 48 verhalen waarin ouders en overige betrokkenen eenieder laten meekijken in hun wereld, de wereld waarin zij een kind moeten missen. Door de herkenning die uit deze verhalen spreekt, hopen de schrijvers troost te kunnen bieden aan lotgenoten, maar zeker ook een handvat aan te reiken aan mensen die lotgenoten willen steunen. Geen blote voetjes in het zand is het vervolg op de succesvolle bundel Geen blote voetjes in het gras. (meer over Stichting lieve Engeltjes lees je eerder in deze module)

Geen wiegje, geen luiers. Karin van den Bogaard. Door de toegenomen technische mogelijkheden kunnen in een vroeg stadium van de zwangerschap mogelijke gebreken bij kinderen onderkend worden. In zo’n geval worden de ouders voor de ingrijpende beslissing gesteld om de zwangerschap al dan niet af te breken. Vanuit de omgeving bestaat er weinig of geen begrip voor het rouwproces dat deze ouders ondergaan. Dit boekje wil een inzicht geven in de problemen die ouders tegenkomen, wanneer zij besloten hebben de zwangerschap voortijdig af te breken. Naast hun persoonlijke ervaringen komen ook bijdragen aan de orde van hulpverleners en anderen die professioneel hierbij betrokken zijn. Het boekje is bedoeld voor ouders die zelf voor deze beslissing hebben gestaan en wellicht moed kunnen putten uit de ervaringen en praktische aanwijzingen van professioneel betrokkenen. Verder kunnen hulpverleners via de beschreven ervaringen een beeld krijgen van de problematiek van de ouders en zo beter inspelen op de rouw over het onzichtbare kind.

Als je baby sterft. Marianne Cuisinier &H. Janssen. Dit boek gaat over het verlies van een baby in de zwangerschap of rond de bevalling. Het bevat medische informatie, maar gaat ook uitgebreid in op ervaringen van ouders. Hoe verwerk je het als de baby, naar wiens komst je zo had uitgekeken, gestorven blijkt te zijn? Wat helpt en wat juist niet? Hoe pak je de draad van het dagelijks leven weer op? Kom je ooit over het verlies heen? Wat kun je doen als je het gevoel hebt dat je in het verlies blijft steken? Hoe reageren familie en vrienden? En hoe de hulpverleners met wie je te maken hebt? Wat betekent een nieuwe zwangerschap? Hoe vergaat de ouders die één baby van een tweeling verliezen? Op deze en andere vragen geeft het boek een antwoord. Het is bedoeld voor ouders, mensen in hun omgeving en hulpverleners.

Met lege handen. Marianne Cuisinier &H. Janssen. Dit boek gaat over de gevoelens en ervaringen van ouders die een miskraam of het overlijden van hun baby rond de geboorte meemaken.
Hoe verwerk je het als ouder als de baby, naar wiens komst je zo had uitgekeken, gestorven blijkt te zijn? Wat gaat er in je om? Hoe kun je het verlies verwerken? Hoe lang duurt het voor je kunt aanvaarden dat de baby er niet meer is? Kom je ooit echt over het verlies heen? Hoe reageren familieleden en vrienden op het verlies? Hoe zijn de reacties van de artsen, verloskundigen en verpleegkundigen die erbij betrokken zijn? Wanneer kun je opnieuw zwanger worden? Wat kun je doen als je he gevoel hebt dat je in het verlies blijft steken? Hoe vergaat het ouders die één baby van een tweeling verliezen? Deze en andere vragen komen in dit boek aan de orde. Een apart hoofdstuk gaat over de medische aspecten van een zwangerschapsverlies. Het boek is gebaseerd op de ervaringen van honderden ouders die de afgelopen jaren eens of meermalen een miskraam of het overlijden van de baby rond de geboorte hebben doorgemaakt. Het is bedoeld voor ouders die zelf een baby hebben verloren, maar ook voor mensen in hun omgeving én voor hulpverleners. Dit boek is van dezelfde auteurs en met vergelijkbare inhoud als het eerdere boek op deze lijst. Met Lege Handen is ook de naam van de vereniging die een zelfhulpgroep is voor ouders van een overleden baby. Meer daarover eerder in deze module. Opgelet! Er bestaat een gelijknamig boek van de hand van Arjan Broers en ontwikkeld in opdracht van en in samenwerking met de Katholieke Vereniging van Woon- en Zorgcentra (KVWZ). Het boek van Broers heeft niks met bovenstaand boek te maken en gaat over levensvragen in de ouderenzorg.

De echo van mijn kind. Harm Wagemakers. Harm Wagenmakers is beeldend kunstenaar en schrijver en redacteur van het tijdschrift Verwachting van de Stichting de Heraut. Als beeldend kunstenaar werkt hij in diverse schilder- en tekentechnieken en met het medium fotografie. Hij stelde dit troostboek met natuurfoto’s samen speciaal voor de moeders. Hij vroeg hun om hun ervaringen op te schrijven. Hiermee kunnen andere moeders hun eigen ervaringen een plek geven, tegen alle ontkenning van het verdriet in. Wie tijdens de zwangerschap een kind verliest, weet dat dit verdriet doorgaans in eenzaamheid gedragen wordt. Voor de buitenwereld is het verdriet om iets wat er nooit is geweest. Voor de moeder betekent het een afscheid van haar eigen kind. Als bekend is dat een kindje ‘het niet gehaald heeft’, dan weet de wereld buiten de moeder daar vaak geen raad mee. Hoe ervaren moeders deze onmacht? Hoe reageren ouders van een dochter die dit overkomt? Hoe reageert de partner, en hoe reageren vrienden?

De dood in de moederschoot. Celia Goede-Bosschieter. In dit boek vertel de auteur haar ervaringen omtrent het verlies van 5 kindjes, die tijdens verschillende zwangerschappen zijn overleden. Voor veel mensen tellen zij niet mee, maar bij haar hebben ze voor altijd een plaatsje in ons hart. Ook geeft ze informatie over wat iemand te wachten staat als blijkt dat de baby, waar vol verlangen naar werd uitgekeken, niet meer in leven is. Deze titel is niet te verwarren met het daarop gelijkende ‘Het drama in de moederschoot’ van het echtpaar de Austermans dat handelt over alleengeboren tweelingen, waarover we het eerder hadden in deze module en in module drie.

We hadden haar Anna willen noemen. Ida de Vries. Dagboek van een vrouw die haar kind verloor in de zesde maand van haar zwangerschap. Ze schreef om de belangrijke herinneringen te bewaren, en om deze te delen met haar partner en haar familie. Vooral toen ze zich realiseerde hoe belangrijk de verhalen van andere vrouwen voor haar waren, besloot Ida de Vries dat andere mensen haar dagboek mochten lezen. Het (dag)boek is een ontroerend verslag, informatief en ondersteunend. Het begint op de dag dat ze vermoedt dat er iets mis is met de zwangerschap. Als blijkt dat het kindje dood is, begint een emotionele en drukke tijd. Ze moet de begrafenis regelen terwijl ze nog moet bevallen. Praten over de dood van de baby kan ze nog niet, maar familie, vrienden en mensen op haar werk moeten worden ingelicht. Kraamhulp is nodig, maar is slecht te rijmen met haar verlangen naar rust.

Altijd een kind te kort. Jeannette Rietberg . Vrouwen die zwanger zijn of willen worden na het verlies van hun baby krijgen te maken met de confrontatie tussen de nog recente ervaring van dood en de ervaring van nieuw leven. In hun situatie is het moeilijk zich te identificeren met de groep van zwangere vrouwen die deze ervaring niet hebben. Dit handboek behandelt de verschillende fases: zwanger worden, zwanger zijn, de bevalling, en het ouderschap daarna. Goede informatie helpt de moeder bij het herwinnen van vertrouwen in zichzelf, in haar lichaam en in de medische zorg. Ook zorgverleners krijgen inzicht in de specifieke problematiek van deze vrouwen doordat er handreikingen voor een betere professionele begeleiding worden geboden. Jeannette Rietberg is door eigen ervaring en zelfstudie deskundige en spreker geworden op het gebied van sterfte rondom geboorte. Altijd een kind te kort neemt de lezer mee in de uitdagende reis waarin verlies, rouw, blijdschap, hoop en herstel met elkaar verweven zijn. In het boek zijn ook uitspraken van lotgenoten verwerkt die voortkomen uit interviews. De medische bijdragen en diverse adviezen komen van Maria Pel die als gynaecoloog verbonden is aan het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam. Zij heeft ruime ervaring in het begeleiden van hoog risico zwangerschappen.

Met mijn ziel onder de arm. Riet Fiddelaers-Jaspers. In dit boek wordt duidelijk hoe onlosmakelijk liefde en rouw met elkaar verweven zijn. Wie liefheeft, neemt het risico van verlies erbij. Want zonder rouw gaat het niet. Rouwen doen we niet alleen bij een verlies door de dood maar ook bij een verlies door echtscheiding, van werk, een ideaal of je thuisland. Aan de hand van stappen in de verliescirkel neemt Riet Fiddelaers-Jaspers de lezer mee op verkenning door het rouwlandschap. Haar rijke ervaring blijkt uit de voorbeelden uit de dagelijkse praktijk die ze beschrijft. Dat maakt dat dit boek makkelijk leesbaar is en je als lezer diep kan raken. Riet Fiddelaers-Jaspers is een naam om te onthouden, zij heeft tientallen boeken geschreven over verlies, verdriet en rouw. (Haar man Jan Fiddelaers is uitgever) Waaronder ook veel kinderboekjes. Vaak gaat het over verlies na zelfdoding. Dr. Riet J.M. Fiddelaers-Jaspers (1953) is trainer, adviseur, opleider en rouwtherapeut. Ze werkte in het onderwijs, studeerde sociale pedagogiek en specialiseerde zich in coaching, therapeutische werk en traumabehandeling. Twee andere boeken van haar die we graag willen noemen zijn:

Herbergen van verlies. Riet Fiddelaers-Jaspers. In dit boek word je als lezer meegenomen op de tocht door het rouwlandschap na een ingrijpend verlies. Mensen zijn op zoek naar een plek waar hun verhaal verteld én gehoord kan worden. Ze dragen een rugzak met zich mee die zowel gevuld is met (verlies) ervaringen als herinneringen maar ook met diep weggestopte schatten. Om het leven weer te kunnen omarmen, is het nodig de inhoud van de rugzak uit te pakken en opnieuw te bekijken. Zo kunnen we thuiskomen in het Land van Rouw. Onmisbaar handboek voor de begeleider. In dit handboek worden belangrijke thema’s rond verlies en rouw diepgaand uitgewerkt. Zoals hechting als basisgereedschap voor rouw, de verliesstapel, de splitsing van de ziel en het venster van verduren. Systemisch werken vormt hierbij een belangrijke leidraad De auteurs delen niet alleen hun (persoonlijke) ervaring, kennis en visie maar ook vele werkvormen met de lezer.

Jong verlies. Riet Fiddelaers-Jaspers. Wanneer kinderen van dichtbij met de dood in aanraking komen, gaan we uit ongemak nog vaak te snel aan hen voorbij. Het verduren van kinderverdriet valt niet mee en toch is het belangrijk om kinderen bij een (naderend) overlijden en de uitvaart te betrekken. Daarmee worden zij met hun verdriet serieus genomen. Vanuit haar studie en praktijkervaring schrijft Fiddelaers-Jaspers over vragen als:  Hoe vertel je aan kinderen dat iemand is doodgegaan?  Neem je hen mee op rouwbezoek en naar de uitvaart?  Wat zijn de gevolgen van een ernstig verlies voor de ontwikkeling van een kind? Hoe gaan kinderen met verlies om en hoe kunnen we hen daarin steunen? Dit boek is een steun voor volwassenen die rouwende kinderen opvangen en begeleiden, zoals ouders, leerkrachten en werkers uit de zorgsector.

Zij, ik en de sterren. Simone Arts. Vito krijgt een broertje of zusje. Daar zit hij echt helemaal niet op te wachten: hij gaat naar de brugklas! Maar als ze eenmaal geboren is, sluit hij haar meteen in zijn hart. Dan gebeurt er iets verschrikkelijks: zijn zusje wordt niet meer wakker. Van de ene dag op de andere zit er voor altijd een gat in hun gezin, een lege plaats waar zijn zusje hoorde. Hoe moet je leren leven zonder iemand die je pas net leerde kennen? Hoe kun je broer zijn zonder zusje? (Leeftijd vanaf tien jaar)

Als je dood bent, word je dan nooit meer beter? Piet en Joeri Breebaart. Een ontroerend verhaal van Piet Breebaart en zijn vijfjarige zoon Joeri, naar aanleiding van het plotselinge overlijden van Joeri’s tweejarige broertje Remi. Vader en zoon maakten samen het verhaal van het konijntje Fred en zijn broertje Joep, dat plotseling doodgaat. Het verhaal gaat over alles wat Fred meemaakt en voelt: de kortstondige ziekte van Joep, zijn dood, de begrafenis en de aandacht van de dieren om hen heen.” (Leeftijd: vanaf 4 jaar)

Bedje in de wolken. Birgit Vandermeulen en Iris Boter. Als in de lente Joeps zusje Maike te vroeg geboren wordt, blijkt dat zij maar kort kan blijven leven. Al heel vlug moeten papa, mama en Joep afscheid nemen van haar. Ze geven Maike duizend kusjes en aaien haar over haar bolletje. ‘Jij bent mijn lieve zusje’, zegt Joep, ‘en ik zal je nooit vergeten.’ Een rijk geïllustreerd prentenboek dat hulp biedt bij het proces van verlies en verwerking bij het plotseling overlijden van een broertje of zusje in een gezin. Op de website www.bedjeindewolken.nl is het persoonlijke verhaal achter het boek te vinden aan de hand van dagboekfragmenten, foto’s en achtergrondinformatie.

Ono, een bijzonder broertje. Hannelore Waeles. ‘Waar is mijn overleden babybroertje heen?’ Het antwoord vind je in ‘Ono, een bijzonder broertje,’ een ontroerend prentenboek op kindermaat. Ilo kijkt heel erg uit naar de geboorte van de baby in mama’s buik. Hij verlangt zo om met zijn broertje te spelen. Maar bij de geboorte blijkt Ono een heel bijzonder broertje te zijn. Een broertje dat nooit huilt en waar je niet meer kan spelen. Ono is dood. Na een korte, verdrietige, maar gezellige tijd thuis, is er feest voor Ono. Daarna is hij plots weg. Waarheen? Ilo gaat op zoek …Ono, een bijzonder broertje is een heel helder geschreven boek. Het legt de verschillende symbolieken uit die wij als volwassenen graag gebruiken en creëert gelegenheid tot praten over het overleden broertje of zusje. Met illustraties van Sara Gerard. Te koop via de webshop van de Stilte Omarmd

Zoals hierboven reeds benoemd verwijzen we voor meer kinderboeken graag naar de website van EersteTroost van vzw Rouwkost, waar meer dan veertig kinderboekjes worden voorgesteld. Alle boeken staan ook op de website van Plan b in de literatuurlijst, onderaan in de footer.

Kinderen helpen na een schokkende gebeurtenis. Slachtofferhulp. Deze heldere, praktische en bruikbare handleiding is bestemd voor iedereen die leeft of werkt met kinderen en jongeren en hen vroeg of laat moet opvangen na een schokkende gebeurtenis. In het eerste deel beschrijven de auteurs hoe kinderen schokkende gebeurtenissen op hun eigen manier verwerken en geven ze duidelijke tips en adviezen aan ouders, leerkrachten, politiemensen, leden van interventieteams en andere hulpverleners. In het tweede deel komen allerlei creatieve werkvormen aan bod. Ouders, leerkrachten, familieleden, onthaalmoeders, leiding van jeugdbewegingen, hulpverleners, kunnen hiermee heel concreet aan de slag. Het boek gaat niet specifiek over perinatale sterfte. In huis wordt ingebroken, een vriendje komt om in een verkeersongeval, er is een overval in de winkel om de hoek, een ouder berooft zich van het leven. Allemaal schokkende gebeurtenissen, die het leven van een kind flink overhoop kunnen gooien. Kinderen blijven al te vaak het ‘vergeten slachtoffer’ van een crisis wat het verwerken van pijnlijke gebeurtenissen alleen maar bemoeilijkt. Kinderen helpen na een schokkende gebeurtenis stelt het eigen verwerkingsproces van kinderen centraal. Het boek biedt vele inzichten die bruikbaar zijn om broertjes of zusjes na perinataal verlies te helpen begeleiden.

Verdriet in de ogen kijken. Van OOK (Ouders Overleden Kinderen). We noemden die boek al eerder in deze module. Verweven. Dat is een woord dat vaak terugkomt in de verhalen van ouders die hun kind verloren, recent of langer geleden. Want de pijn blijft, je blijft altijd ouders van je kind dat gestorven is. Misschien duurt die pijn door de tijd heen wat korter. Maar die scheut van verdriet en leegte kan er ieder moment weer zijn. Zoveel jaar geleden is één dag. Daarom is deze bundel met verhalen van ouders van overleden kinderen een oproep tot ons allemaal: om aandacht te hebben en te houden voor die pijn, om dat verdriet niet dood te zwijgen, om te zien hoe ouders met vallen en opstaan proberen hun kind of kinderen te verweven in hun leven, ook door de dood heen. De verhalen van deze ouders gaan je door merg en been en geven je tegelijk inspiratie. Want als je het leven niet meer kunt terugdraaien – en dat kunnen ze niet, nooit meer – dan kun je zelf nog wel een draai aan jouw leven geven. Ouders van overleden kinderen zijn in die zin ook een voorbeeld voor ons allemaal: omdat ze voorleven hoe je met de littekens van het verlies opnieuw tot leven kunt komen. De ouders van overleden kinderen bundelen hier hun verhalen, tot troost en herkenning voor elkaar, maar ook om ons allemaal mee te geven dat verdriet en perspectief, afscheid en nieuwe zingeving elkaar niet uitsluiten.  Sterker nog, het is ontroerend om te lezen dat in de diepste pijn nieuwe vreugde verborgen kan liggen. Daarom is deze bundel verplichte kost voor iedereen. Of zoals Manu Keirse in zijn inleiding schrijft: dit is een naslagwerk over liefde, ook al gaat het over verlies en sterven. Over veertig jaar werking OOK, 200 pagina’s met meer dan dertig aangrijpende verhalen.

Abortus, het taboe voorbij. Gertie Driessen. Het boek ‘Abortus, het taboe nog niet voorbij?’ van auteur en seksuologe Gertie Driessen omvat openhartige getuigenissen van vrouwen én mannen uit België en Nederland rond hun abortuservaring. Het tweede deel van het boek bevat het therapeutische luik waarin de verschillende facetten van abortus aan bod komen. Belgische en Nederlandse organisaties en therapeuten geven weer hoe ze met de besluitvorming of verwerking van abortus omgaan. Ook Fara deelde haar expertise in het hoofdstuk ‘Van lotgenoten naar bondgenoten’. Gertie Driessen is seksuologe en massagetherapeute. Ze is moeder van drie kinderen en grootmoeder van drie kleinkinderen. Haar eigen abortusproces heeft haar ook moeite en tijd gekost. Dit boek is de neerslag van haar ervaring, die van de inzichten die zij en haar collega-therapeuten vergaarden bij het begeleiden van talloze cliënten met abortusproblematiek. Jaarlijks ondergaan in België en Nederland 50.000 vrouwen een abortus. Weinigen durven erover praten.
Gertie Driessen verzamelde 36 aangrijpende getuigenissen die een genuanceerd beeld geven: 24 abortusverhalen van vrouwen en 12 abortusverhalen van mannen, maar ook 3 interviews van mensen die niet voor abortus kozen en 3 waarbij een abortus om medische redenen werd uitgevoerd. Ze laat ook 4 organisaties en 20 therapeuten aan het woord die met een voorbeeld illustreren hoe zij in het beslissings- en/of verwerkingsproces steun kunnen bieden. Het kan je dochter, zus, vrouw, vriendin of collega zijn. Je zoon, broer, man, vriend of collega… ”Mijn abortus heeft een stuk van mijn leven bepaald… door de schrik dat iemand het te weten zou komen en de overdreven schuldgevoelens. Nu heb ik er vrede mee. Je doet het niet zo maar. En al is de zwangerschap weg, echt weg is het nooit. Het blijft een stuk van jou. Maar dat hoeft niet negatief te zijn…” “Ik had een grote kinderwens. Ik werd zwanger en de angst van mijn partner om vader te worden was te groot. Vanuit mijn verlatingsangst koos ik toen voor abortus…”
“Ik wilde geen alleenstaande moeder worden zoals mijn moeder….dat was zo zwaar.”
Het taboe rond abortus zorgt nog altijd voor veel onnodige kommer en kwel.
20% van de vrouwen en 10% van de mannen kampen met overdreven schuld- en schaamtegevoelens en ongeuit en onbespreekbaar verdriet. Daardoor worden dikwijls zowel op lichamelijk als psychologisch vlak in het individueel, relationeel en professioneel leven onnodig moeilijkheden ervaren (of gecreëerd?). De zwart-wit tegenstellingen over abortus kunnen enkel door meer inzicht, begrip, empathie en mededogen overbrugd en opgelost worden. Het taboe opheffen maakt steun meer beschikbaar in de beslissings- en verwerkingsfase en ondersteunt de preventie. Dit boek wil hierbij een hulp zijn. Het boek wordt rijkelijk geïllustreerd met foto’s, haiku’s en gedichten van Bart Ramaekers, Miche van Den Broeck, Geert de Kockere, Magdalena Pulmans enz.

Rouwen na het verlies van je baby. Kathy Beckers-Mansell. Kathy (van In de Wolken) schreef Rouwen na het verlies van je baby omdat de dood van een baby in onze samenleving als schokkend maar slechts met kortdurend verdriet als gevolg wordt ervaren, omdat ouders hun kindje niet of amper zouden kennen. Maar als ouder verlies je ook een deel van jezelf en de toekomst van je baby. Er is een blijvend verlangen naar hoe het zou zijn geweest. Het gemis is levenslang en heeft grote impact op het leven van de ouders en eventuele broers en zussen. De bejegening door professionals en de naaste omgeving van de ouders is bij het omgaan met het verlies van cruciaal belang. De missie van dit boek is om bij te dragen aan de erkenning van het betekenisvolle verlies van een baby. Zowel ouders, professionals als de omgeving zullen zich gesteund voelen na het lezen van Rouwen na het verlies van je baby. De eerste 30 pagina’s van het boekje kan je online gratis lezen bij ‘inkijkexemplaar’ op Bol.com.

Liever bij mij. Irene van Wessel. Liever bij mij… vertelt het verhaal van drieëndertig ouders en paren die een kindje, soms meerdere kindjes, hebben verloren tijdens of na de zwangerschap. Zij namen daarmee niet alleen afscheid van hun baby, maar ook van alle dromen en wensen die zij voor hem of haar in gedachten hadden. Sommigen van hen stonden voor de loodzware keuze de zwangerschap af te breken, anderen werden plots geconfronteerd met een stille echo. Er zijn ouders die hun kindje dagen na de bevalling moesten laten gaan, maar ook papa’s en mama’s die een ouder kindje plots verloren. Hun verhalen zijn zo divers. De manier om met rouw om te gaan uniek, net als de gevoelens rondom het verlies, en toch delen zij hun gemis. Het verdriet om een kindje dat er niet meer is, ongeacht hoe oud of jong. Liever bij mij… beoogt de rouw om een overleden kindje, tijdens of na de zwangerschap, bloot te leggen in al haar facetten. Wat gebeurt er met je wanneer je te horen krijgt dat je kindje niet meer leeft of niet levensvatbaar is? Hoe nemen ouders afscheid van hun kind? Op welke manier kijken zij later terug op de zwangerschap, de gebeurtenissen daaromheen en mogelijke voorgevoelens? Welk verschil is er in de beleving van rouw tussen vaders en moeders? Wanneer de afweging tot afbreken of uitdragen zich aandient, hoe maken zij die keuze dan en welke gevolgen heeft dat voor de toekomst? Wat betekent het voor je relatie wanneer je een kind verliest? Waar worstelen ouders die een kindje verloren hebben mee in de maanden na het overlijden? Hoe ervaren ouders een nieuwe zwangerschap en de geboorte van nieuw leven? Op welke manier nemen zij hun kindje mee in het leven en blijven zij betekenis geven aan de band tussen ouder en kind in de jaren na het verlies? Het boek laat papa’s en mama’s een antwoord geven op deze en nog zoveel meer vragen die spelen rondom het verlies van hun kind. Alle Nederlandse en Belgische ouders die meeschreven kregen daarom volop de ruimte te vertellen over de gebeurtenissen, emoties en andere elementen die voor hen van waarde zijn in het doorleven van het rouwproces. Hiermee is een rijke verzameling aan intieme verhalen ontstaan, die grensverleggend poogt te zijn op het gebied van steun, herkenning en informatie na babysterfte

Ik dekte je zachtjes toe
voor de allerlaatste keer
En ik brak, want ik wist
dit doe ik nu nooit meer.
De tijd wist te verzachten
In mijn hart ben je erbij,
en toch, het blijft
in mijn gedachten:
Ik had je liever bij mij…

Het verlies van je kindje, het besef sterrenouder te zijn, de liefde voor je kindje dat er niet heeft mogen zijn, de pijn en het verdriet maar tegelijkertijd ook de dankbaarheid en het mooie dat aan de gebeurtenis verbonden kan zijn. Moederschap, vaderschap en alle heftige emoties die met deze bijzondere ervaring gepaard gaan, de verbondenheid met lotgenoten en het willen delen van je boodschap met de wereld…De plek die zovele sterrenkindjes krijgen aan de hemel en hun namen die blijvend genoemd zullen worden. Wij hopen dat deze module jou iets heeft kunnen brengen. Dat je een beetje wegwijs bent geraakt in de jungle van dienstverlening en initiatieven die er bestaan. Heb je nog vragen, suggesties of opmerkingen: laat het ons zeker weten!

Wij zien je binnenkort graag terug in de volgende module van Rouwatelier waar we het gaan hebben over hoe verschillend de (meeste) mannen rouwen tegenover de (meeste) vrouwen.